सर्ज श्मेमन 
सर्ज श्मेमन
आजकल प्रजातन्त्र सङ्कटमा परेको धेरै सुनिन्छ ।
डोनाल्ड ट्रम्पको चुनावी जितपछि र अन्य धेरै प्रजातान्त्रिक देशहरूमा राजनीतिक उथलपुथलको समाचारले उदारवादी प्रजातन्त्र जताततै पछाडि परेको देखिन्छ । अधिनायकवादीहरूको आर्थिक सङ्कट, तीव्र सामाजिक परिवर्तन, सामूहिक बसाइँ सराइ, विकृति र सामान्य अस्वस्थताको असन्तुष्टिलाई अगाडी राख्ने प्रवृत्तिले गर्दा उदारवादी प्रजातन्त्र जताततै पछि धकेलिएको धारणा सिर्जना गरेको हो ।
दोस्रो विश्वयुद्ध पछि अस्ट्रियाले आफ्नो पहिलो अति दक्षिणपन्थी चान्सलर (सरकार प्रमुख) पाउन सक्छ। फ्रान्समा तीन वर्षमा पाँचौँ प्रधानमन्त्रीमा आइसकेको छ, जर्मनी चुनावमा जाँदै छ र अहिलेका चान्सलरको हार पक्का छ, क्यानडाका अलोकप्रिय प्रधानमन्त्री जस्टिन ट्रुडोले आफ्नै पार्टी भित्रको दबाबमा राजीनामा दिए, इटालीमा पनि अवस्था उस्तै छ, हंगेरीका भिक्टर ओर्बानको शासनमा प्रजातन्त्र माथि आक्रमण भइरहेको छ र पपुलिस्ट पार्टीहरूले युरोपको हरेक कुनामा प्रवेश गरिरहेको देखिन्छ। साथै इजरायल, भारत, दक्षिण कोरिया अन्यत्र पनि सधैँ थप समस्याग्रस्त समाचार छ ।
विश्वव्यापी यस्तो प्रवृत्ति बुझ्न सजिलो छ: विश्वका धेरै देशका मानिसहरूले स्थापित व्यवस्थामा विश्वास गुमाउँदै र विश्वव्यापीकरणबाट निराश भएसँगै उग्रवादी र लोकप्रियतावादीहरूको पछि लागेको देख्न सकिन्छ।
टाइम्सका एक स्तम्भकारले एक पटक लेखेका थिए ” विश्वमा उदार प्रजातन्त्र अब गम्भीर समस्यामा छ भन्ने कुरालाई नबुझी आजका दिनहरूमा युरोपमा यात्रा गर्न, वा वाशिंगटनमा बस्न पनि गाह्रो छ । स्वतन्त्र समाजले आर्थिक, राजनीतिक र दार्शनिक समस्याहरूको सामना गर्न सक्ने नसक्ने क्षमताको बारेमा हामी व्यापक शङ्काहरूको समयमा बाँचिरहेका छौँ।”
धेरै पाठकहरू यसमा सहमत हुनेछन् । वास्तवमा धेरैले विश्वास गरेका थिए, जब लगभग आधा शताब्दी पहिले सन् १९७५ जुनमा जेम्स रेस्टनले माथिका ती शब्दहरू लेखेका थिए । तर त्यस बेला प्रजातन्त्रको ह्रास भएन । आज प्रजातन्त्रले गम्भीर चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ भन्ने कुनै प्रश्न नै छैन ।तर यो अर्को प्रश्न हो कि विश्वव्यापी प्रजातान्त्रिक व्यवस्था पछाडि परिरहेको छ वा खराब: उदार प्रजातन्त्र पतन हुने खतरामा छ।
तर द टाइम्सको बर्लिन ब्यूरो प्रमुख जिम ट्यान्करस्लेले जर्मनीको दुर्दशाको भर्खरैको विश्लेषणमा सुझाव दिएझैँ – “सबै अस्वस्थता समान हुँदैनन् ” भने। पश्चिमी प्रजातन्त्रहरूमा देखिएको असन्तुष्टिको व्यापक रूपमा समान कारण हुन सक्छन् तर प्रत्येक देशका नेताहरू र प्रणालीहरू फरक भएजस्तै राजनीतिक परिणामहरू पनि फरक हुन्छन्। “डेमोक्रेसी इरोड्स फ्रम द टप” का लेखक ल्यारी एम. बार्टेलको अनुसार यो अन्ततः नेताहरू हुन् जसले परिणामहरूलाई आकार दिन्छन् । बार्टेलको अनुसार सार्वजनिक राय एक निष्क्रिय जलाशय भन्दा सक्रिय लहर हो जसमा नेताहरूले प्रतिक्रिया दिन्छन् वा जसलाई सिधान्तहिनहरुले आफ्नो फाइदाको लागि प्रयोग गर्दछन् । एक अन्तर्वार्तामा बार्टेलले भनेका थिए – “मलाई लाग्छ कि पर्यवेक्षकहरूको सधैँ जनमतमा परिवर्तनको सन्दर्भमा गहिरो अर्थ हेर्ने प्रवृत्ति हुन्छ । यी अवस्थाहरू बाहिरी पर्यवेक्षकहरूको हेराई भन्दा बढी देशको विशिष्टता आधारित हुन्छ।”
विश्वव्यापी राजनीतिक उथलपुथलहरूलाई अलग-अलग रूपमा हेर्दा तिनीहरूको अद्वितीय विशेषताहरू र चुनौतीहरू अलग रूपमा देख्न सकिन्छ । साथै धेरै जसो देशहरूमा नयाँ दक्षिणपन्थीहरूलाई अङ्गालेको भन्दा वर्तमान नेताहरू विरुद्धको प्रतिक्रियामा बढी जरा गाडिएको देखिन्छ ।
फ्रान्सेली राजनीतिलाई परिवर्तन गर्न कटिबद्ध राष्ट्रपति इमानुएल म्याक्रोन पहिलो पटक सन् २०१७ मा निर्वाचित भएका थिए र राजनीतिमा परिवर्तन भएको छ । दक्षिणपन्थी नेता मरीन ले पेन राष्ट्रिय राजनीतिको दाबेदारमा आउन सक्नु उनको सफलता हो किनभने उनले आफ्नो राष्ट्रिय र्याली पार्टीमा दक्षिणपन्थी प्रवाह कम गर्नमा उनी सफल भएकी छन् । अस्ट्रियामा गएको सेप्टेम्बर २९ मा भएको चुनावमा दक्षिणपन्थी फ्रिडम पार्टीले मुख्य धाराका पार्टीहरूलाई पछाडि पारी पहिलो स्थानमा पुग्यो । तर त्यहाँ पुग्नको लागि यस पार्टीले आफ्नो स्वर र विचारमा पनि संयमित गर्नुपर्यो ।तर यति गर्दै गर्दै पनि यस पार्टीले सरकार गठन गर्न आवश्यक अन्य गठबन्धन पार्टीहरू फेला पार्न असफल हुने खतरा अझै छ ।
जर्मनीमा चान्सलर ओलाफ स्कोल्जको पतनले तीन-दलीय गठबन्धनको असफलतालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ जुन उनले देशको आर्थिक सङ्कटसँग सामना गर्न नेतृत्व गरेको थियो। तर त्यो राजनीति हो, प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाको ह्रास होइन । जर्मनीका लागि वैकल्पिक नेतृत्वको रूपमा हेरिएको पार्टीलाई सन्दिग्ध अति दक्षिणपन्थी पार्टीको रूपमा हेरिएको छ र सबै प्रमुख दलहरूले सम्भावित सङ्घीय सत्तारूढ गठबन्धन साझेदारको रूपमा यस पार्टीबाट सबै टाढा बसेका छन् । क्यानडामा मतदाताहरू लगभग एक दशकपछि ट्रुडो र उनको प्रगतिशील राजनीतिबाट धेरै हदसम्म थाकिसकेका थिए ।
एक समय उग्र राष्ट्रवादी नेताको रूपमा देखिएकी इटालीकी प्रधानमन्त्री जर्जिया मेलोनीले सन् २०२२को चुनाव पछि आफूलाई युरोप र अझ बढी अमेरिकासँग साझेदार गर्न सक्ने व्यक्तिको रूपमा स्थापित गर्न सफल भएकी छन्। हंगेरीका ओर्बान आहिले कट्टरपन्थीको अनुहार भए पनि सन् १९८८ मा पहिलो पटक सत्तामा आउँदा धेरै कम कट्टरपन्थी थिए र उनले कम्युनिस्ट शासन पछिको शक्ति सङ्घर्षको तरल अवस्थामा आफ्नो पाइला र विचारहरू परिवर्तन गरे । साथै प्रजातान्त्रिक धारबाट दक्षिणपन्थी धारमा गएको देशको रूपमा हंगेरीको जुम्ल्याहा जस्तै पोल्यान्डले कट्टरपन्थी राष्ट्रवादी कानुन र जस्टिस पार्टीलाई हटाई मध्यमार्गी डोनाल्ड टस्कलाई सत्तामा फिर्ता ल्यायो।
इजरायलमा बेन्जामिन नेतन्याहुको राजनीति र भारतमा नरेन्द्र मोदीको राजनीतिमा राष्ट्रिय कारकभन्दा प्रजातन्त्रसंगका असन्तुष्टिसँग कम सम्बन्ध छ । तथा दक्षिण कोरियामा राष्ट्रपति युन सुक येओललाई उनको आपतकालिन घोषणा गरेर सबै शक्ति हत्याउने प्रयास विफल भएसँगै उनी माथि महाभियोग लगाउने प्रयासहरू वास्तवमा प्रजातन्त्रको लागि प्रहार होइन – विजयको रूपमा लिन सकिन्छ।
यी प्रत्येक मुद्दाको जरा र खतराहरू अलग-अलग हुन सक्छन् तर सामूहिक रूपमा यी घटनाहरूले प्रगतिशील राजनीतिबाट अन्तै फरक राजनीतिको प्रतिनिधित्व गर्छन् । तर यी घटनाहरूलाई व्यापक लोकतान्त्रिक धारमा परिवर्तनको रूपमा हेर्नु भनेको ऐतिहासिक क्षितिजलाई सोभियत साम्राज्यको पतनदेखिको युगमा सीमित गर्नु हो । सोभियत साम्राज्यको पतन एउटा घटना जसले संक्षिप्त रूपमा अन्ततः उदार प्रजातन्त्रको अपरिवर्तनीय विजयको भ्रम फैलाएको थियो: ” इतिहासको अन्त्य ।” वास्तवमा, प्रजातन्त्रले इतिहासमा पटक पटक गम्भीर चुनौतीको सामना गर्दै आएको छ।
काउन्सिल अन फरेन रिलेसनमा रहेका युरोपका विशेषज्ञ लियाना फिक्सले भन्छिन् – “यदि सन् १९९० को दशकसँग तुलना गर्ने हो भने, हो, चीजहरू खराब हुँदै गइरहेका छन्,” । तर सन् १९६०, ७० र ८० को दशकलाई एक इतिहासकारको रूपमा फर्केर हेर्दै, उनले भनिन्- ” तस्बिर एकदम फरक देखिन्छ। त्यसैले आधार के हो ? हो विश्वव्यापीकरणले ९० को दशकमा जस्तो आशाहरू देखाउँदैन र हामी अझ विवादास्पद युगमा फर्केका छौँ, तर उदार प्रजातन्त्रको युग समाप्त भएको छैन” ।
आधुनिक प्रजातन्त्रको दीप संयुक्त राज्य अमेरिकाको इतिहास ट्रम्पको उदय पूर्व पनि देश एकता र सद्भावमा पूर्ण एकबद्ध थिएन । अमेरिकाले बारम्बार सङ्कटको सामना गरेको कुरा सुजेन मेटलर र रोबर्ट सी. लिबरम्यानले आफ्नो पुस्तक “फोर थ्रेट्स: द रिकरिङ क्राइसेज अफ अमेरिकन डेमोक्रेसी” मा लेख्छन् । प्रत्येक घटनामा राजनीतिक लडाई यस्तो बिन्दुमा पुग्यो जहाँ अमेरिकीहरूलाई डर थियो कि सरकार पतन हुन सक्छ, सङ्घ विघटन हुन सक्छ, वा अशान्ति, हिंसा, वा गृहयुद्ध पनि सुरु हुन सक्छ। जसमध्ये केही पक्कै पनि भए ।
यसको मतलब आज अमेरिकामा चिन्ता लिनुपर्ने कुरा छैन भन्ने होइन । यसको विपरीत मेटलर र लिबरम्यानले संयुक्त राज्य अमेरिकाका लागि चार पुन पुनरावृत्ति खतराहरूको वर्तमान सङ्गममा गम्भीर खतरा देख्छन्: ध्रुवीकरण, जनजातिवाद, आर्थिक असमानता र अत्यधिक कार्यकारी शक्ति।
तर यदि ट्रम्पको दोस्रो चुनावले विदेशमा अधिनायकवादीहरूलाई उत्प्रेरित गर्छ भने यसको मतलब यो होइन कि उनीहरूले आफ्नो देशहरूमा फस्टाएको अस्वस्थता संयुक्त राज्य अमेरिकामा भएको अस्वस्थता जस्तै हो । एट्लान्टिक महासागरको दुवै भागमा रहेका देशमा दक्षिणपन्थी आन्दोलनहरू हुँदा आप्रवासीहरूको मुद्दा उठे पनि सन्दर्भ प्रायः फरक हुन्छ। भ्यान्डरबिल्टको सेन्टर फर द स्टडी अफ डेमोक्र्याटिक इन्स्टिच्युट सह-निर्देशक बार्टेलको अनुसार अति दक्षिणपन्थी राजनीतिज्ञहरूको बयानबाजीको बाबजुद पनि युरोपेलीहरू २० वा २५ वर्षअघिको तुलनामा आज आप्रवासनप्रति बढी अनुकूल रहेको सर्वेक्षणले देखाएको छ । त्यस्तै गरी युरोपका सांस्कृतिक र सामाजिक युद्धहरू संयुक्त राज्य अमेरिकाको तुलनामा धेरै कम छन् ।
प्रजातन्त्रको लागि खतराहरू विविध छन् । यो कहाँ जान्छ भनेर चिन्तितहरूको लागि ठुलो सान्त्वना नहुन सक्छ र त्यहाँ सतर्क रहन सबै कारणहरू छन् । तर यो आश्वस्त हुनुपर्दछ कि प्रजातन्त्रले विश्वव्यापी लोप हुने घटनाको सामना गरिरहेको छैन । तर यी घटनाहरू ती आँधी बेरीहरू हुन्, जुन प्रजातन्त्रले प्राय: तिनीहरूबाट पार पाउने बाटो फेला पारिरहेकै थिए र फेला परिरहने नै छन् ।
श्रोत : द न्यू योर्क टाइम्स
लेखक सर्ज श्मेमनले सन् १९८० देखि टाइम्समा संलग्न भई मस्को, बोन, जेरुसेलम र संयुक्त राष्ट्र सङ्घमा ब्युरो प्रमुखको रूपमा काम गरे। उनी सन् २००३ देखि २०१३ सम्म पेरिसमा द इन्टरनेशनल हेराल्ड ट्रिब्युनको सम्पादकीय पृष्ठका सम्पादक पनि थिए।
श्रोत: आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार
