सुवास दाहाल भारत र पाकिस्तानबीच चलिरहेको तनावले दक्षिण एसियाको भूराजनीतिक परिदृश्यमा गम्भीर तरंग पैदा गरेको छ। जम्मू-कश्मीरको पहलगाममा अप्रिल २२, २०२५ मा भएको आतंकवादी हमलापछि यी दुई आणविक शक्ति सम्पन्न राष्ट्रहरूबीचको सम्बन्ध चरम तनावको अवस्थामा पुगेको छ। उक्त हमलामा एक नेपालसहित २६ व्यक्तिको मृत्यु भएको थियो, जसमा अधिकांश हिन्दु पर्यटक थिए। द रेसिस्टेन्स फ्रन्ट (टीआरएफ)ले यो हमलाको जिम्मेवारी लिए पनि भारतले यसको पछाडि पाकिस्तानको हात रहेको आरोप लगाएको छ। यसले दक्षिण एसियाली क्षेत्रमा शान्ति र स्थिरताको लागि गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ।
तनावको पृष्ठभूमि
पहलगाम हमलापछि भारतले पाकिस्तानविरुद्ध कडा कदम चालेको छ। भारतले पाकिस्तानसँगको कूटनीतिक सम्बन्धलाई न्यून तहमा झारेको छ, व्यापार बन्द गरेको छ, पाकिस्तानी विमानका लागि आफ्नो हवाई क्षेत्र बन्द गरेको छ। र, महत्वपूर्ण रूपमा पाकिस्तानको ७० प्रतिशत कृषि भूमिमा सिंचाई गर्ने क्षमता भएको सिन्धु जल सम्झौता निलम्बन गरेको छ। यी कदमले पाकिस्तानको अर्थतन्त्र र क्षेत्रीय स्थिरतामाथि गम्भीर असर पार्ने अनुमान गरिएको छ।
भारतले मे ७, २०२५ मा “अपरेसन सिन्दूर” नाम दिइएको सैन्य कारबाहीमार्फत पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा हवाई हमला गरेको छ। भारतले यो कारबाहीलाई आतंकवादीविरुद्ध लक्षित रहेको बताए पनि पाकिस्तानले यसलाई आफ्नो सार्वभौमसत्तामाथिको आक्रमण भनेको छ। पाकिस्तानले भारतका पाँच लडाकु विमान खसालेको दाबी गरेको छ, यद्यपि यी दाबीहरू स्वतन्त्र रूपमा पुष्टि भएका छैनन्।
क्षेत्रीय चासो
भारत-पाकिस्तान तनावले दक्षिण एसियाली मुलुकहरूमा चिन्ता बढाएको छ। क्षेत्रीय शान्ति र स्थिरताका लागि यो तनाव ठूलो चुनौती बनेको छ।
नेपालले भारत र पाकिस्तान दुवैसँग मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध राख्छ, यो तनावलाई नजिकबाट नियालिरहेको छ। नेपालले दुवै पक्षलाई संयम अपनाउन र शान्तिपूर्ण वार्तामार्फत समाधान खोज्न आह्वान गरेको छ। नेपालको अर्थतन्त्र भारतसँगको व्यापारमा निर्भर रहेकाले यो तनावले क्षेत्रीय व्यापार र आपूर्ति शृंखलामा असर पार्न सक्छ।
यसैगरी भारत, पाकिस्तान र बंगलादेशबीचको कूटनीतिक तनावले दक्षिण एसियाली क्रिकेटलाई पनि प्रभावित गरेको छ। पहलगाम हमला र बंगलादेशका एक पूर्व सैन्य अधिकारीको विवादास्पद बयानपछि भारतको प्रस्तावित बंगलादेश भ्रमण र एशिया कप २०२५ अनिश्चिततामा परेको छ।
उता एसियाको एक रणनीतिक महत्वको राष्ट्र ईरानले भारत र पाकिस्तानबीच मध्यस्थता गर्ने प्रस्ताव राखेको छ। ईरानका विदेशमन्त्री अब्बास अरागचीले दुवै देशलाई “भाइजस्तो छिमेकी” भन्दै बैक-च्यानल कूटनीतिमार्फत तनाव कम गर्ने प्रयास गरिरहेका छन्। दक्षिण एसियाको स्थिरता ईरानको भूराजनीतिक र आर्थिक हितसँग जोडिएको छ।
भारत-पाकिस्तान तनावमा अर्को छिमेकि शक्तिराष्ट्र चीनको भूमिका पनि महत्वपूर्ण छ। चीन-पाकिस्तान आर्थिक कोरिडोरले पाकिस्तानलाई आर्थिक सहायता प्रदान गरे पनि यो तनावले क्षेत्रीय लगानी र व्यापारमा अनिश्चितता बढाएको छ। चीनले हालसम्म तटस्थ भूमिका अपनाएको छ, तर भारतसँगको तनावले उसको रणनीतिमा प्रभाव पार्न सक्छ।
अन्तरराष्ट्रिय समुदायले यो तनावलाई गम्भीरतापूर्वक लिएको छ। संयुक्त राष्ट्रसंघ र अमेरिकाले दुवै देशलाई संयम अपनाउन आह्वान गरेका छन्। अमेरिकी उपराष्ट्रपति जेडी भेन्सले युद्धमा संलग्न नहुने स्पष्ट पारेका छन्, तर कूटनीतिक च्यानलमार्फत तनाव कम गर्न प्रयास गर्ने बताएका छन्।
इस्लामिक सहयोग संगठनले पनि दक्षिण एसियाको बिग्रँदो सुरक्षा अवस्थाप्रति चिन्ता व्यक्त गर्दै शान्तिपूर्ण संवादको अपील गरेको छ।
भारत- पाकिस्तान युद्धको सम्भावनालाई थप बढाउने केहि कारकहरू देखिन्छन् , जसको यहाँ चर्चा गरिएको छ।
दुवै देश आणविक हतियार सम्पन्न छन् र सीमामा सैन्य तैनाथी पनि बढ्दै गएको छ। भारतको “अपरेसन सिन्दूर” र पाकिस्तानको जवाफी कारबाहीले तनावलाई सैन्य द्वन्द्वतर्फ धकेल्न सक्छ।
भारतमा पहलगाम हमलापछि सरकारमाथि कडा कदम चाल्न दबाब छ। पाकिस्तानमा पनि सैन्य नेतृत्व र सरकारले आन्तरिक समर्थन जुटाउन राष्ट्रवादी भावनालाई उक्साउन सक्छ।
सिन्धु जल सम्झौता निलम्बन र व्यापार बन्दजस्ता कदमले कूटनीतिक संवादको सम्भावना कमजोर भएको छ। यदि अन्तरराष्ट्रिय मध्यस्थता असफल भयो भने तनाव लम्बिन सक्छ।आतंकवादी गतिविधि र सीमापार कारबाहीले तनावलाई थप जटिल बनाउन सक्छ।
तर अन्तरराष्ट्रिय दबाब बढ्यो भने तनाव मथ्थर हुने सम्भावना पनि छ। संयुक्त राष्ट्रसंघ, अमेरिका, र अन्य शक्तिहरूले दुवै देशलाई संयम अपनाउन दबाब दिइरहेका छन्। ईरानको मध्यस्थता प्रस्ताव र क्षेत्रीय देशहरूको शान्तिको आह्वानले कूटनीतिक समाधानको सम्भावना पनि बढाएको छ।
पाकिस्तानको कमजोर अर्थतन्त्र र भारतको बढ्दो रक्षा खर्चले दुवै देशलाई दीर्घकालीन युद्धको आर्थिक बोझबाट जोगिन प्रेरित गर्न सक्छ।
येसैगरि नेपाल, बंगलादेश, र अन्य दक्षिण एसियाली देशहरूको तटस्थ भूमिकाले संवादको वातावरण बनाउन सकिन्छ। दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठन सार्क जस्ता मञ्चहरूले मध्यस्थताको भूमिका खेल्न सक्छन्।
आर्थिक र सामाजिक प्रभाव
यो तनावले भारत र पाकिस्तान दुवैको अर्थतन्त्रमा प्रभाव पारेको छ। भारतको शेयर बजारमा उतारचढाव देखिएको छ। रक्षा खर्च बढ्दा राजकोषीय सन्तुलनमा दबाब पर्न सक्ने मूडीजले चेतावनी दिएको छ। पाकिस्तानको अर्थतन्त्र भने पहिलेदेखि नै कमजोर अवस्थामा छ। यो तनावले उसको विदेशी मुद्रा भण्डार र अन्तरराष्ट्रिय वित्तीय सहायता प्राप्तिमा थप संकट निम्त्याउन सक्छ।
सामाजिक रूपमा भारतमा यो हमलाले सांप्रदायिक तनावलाई बढावा दिने खतरा देखिएको छ। भारत सरकारले मिडियालाई संयमित रहन र संवेदनशील जानकारी प्रसारण नगर्न आग्रह गरेको छ।
दक्षिण एसियामा चीनको बढ्दो प्रभाव
भारत-पाकिस्तान बीच उच्च तनावको समयमा दक्षिण एसियामा चीनको प्रभावलाई विभिन्न रूपमा हेर्न सकिन्छ।
चीन-पाकिस्तान आर्थिक कोरिडोर मार्फत पाकिस्तानमा चीनको ठूलो लगानी छ। यो तनावले पाकिस्तानको अर्थतन्त्र थप कमजोर भएमा उसको चीनमाथिको आर्थिक निर्भरता बढ्नेछ। पाकिस्तानले सैन्य र आर्थिक सहयोगका लागि चीनतर्फ झनै ढल्कन सक्छ।
चीनले पाकिस्तानलाई सैन्य हार्डवेयर र प्रविधि प्रदान गर्दै आएको छ। यो तनावले चीनलाई पाकिस्तानको सैन्य आधुनिकीकरणमा थप सहयोग गर्न प्रेरित गर्न सक्छ। जसले क्षेत्रमा शक्ति सन्तुलनलाई प्रभावित गर्नेछ।
भारत र चीनबीच पहिलेदेखि नै सीमा विवाद र भूराजनीतिक प्रतिस्पर्धा छ। यो तनावले भारतलाई आफ्नो रक्षा र क्षेत्रीय प्रभावलाई बलियो बनाउन बाध्य पार्नेछ। जसले चीनसँगको प्रतिस्पर्धालाई थप तीव्र बनाउन सक्छ।
भारतले यो तनावलाई उपयोग गर्दै अमेरिका, जापान, र अष्ट्रेलियासँगको क्वाड गठबन्धनलाई बलियो बनाउन सक्छ, जुन चीनको प्रभावलाई रोक्ने रणनीतिसँग जोडिएको छ।
नेपाल र बंगलादेशमा चीनको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ मार्फत ठूलो लगानी छ। यो तनावले यी देशहरूलाई भारत र चीनबीच सन्तुलन कायम गर्न बाध्य पार्नेछ। तर आर्थिक सहयोगको लोभले चीनको प्रभाव बढ्न सक्छ।
चीनले यो तनावमा तटस्थ भूमिका अपनाएर आफूलाई क्षेत्रीय शान्तिको मध्यस्थको रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ। यो रणनीतिले उसको कूटनीतिक प्रभावलाई विस्तार गर्नेछ।
यो तनावले दक्षिण एसियाली व्यापार र लगानीमा अनिश्चितता बढाएको छ। चीनले यो अवसरको फाइदा उठाउँदै क्षेत्रीय बजारमा आफ्नो उपस्थिति बलियो बनाउन सक्छ।
श्रीलङ्का र माल्दिभ्सजस्ता देशहरूमा पहिलेदेखि नै बलियो उपस्थिति रहेको चीनले भारत-पाकिस्तान तनावलाई उपयोग गर्दै दक्षिण एसियामा आफ्नो भूराजनीतिक पकड बलियो बनाउन सक्छ।
(यो विश्लेषण एआइको सहयोगमा तयार गरिएको हो । )
श्रोत: आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार
सुवास दाहाल का अन्य पोस्टहरु:
