डा. रामदेव पण्डित, (आयुर्वेद चिकित्सक) 
डा. रामदेव पण्डित,
(आयुर्वेद चिकित्सक)
वनस्पति र मानवबीचको अन्तरक्रियासम्बन्धी अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई ‘इथ्नोबोटनी’ भनिन्छ। कुनै पनि स्थान विशेषमा पाइने वनस्पतिहरूको तथ्य एवं तथ्याङ्क संकलित पुस्तकलाई ‘फ्लोरा’ भनिन्छ।
उपलब्ध भएजति सबै वनस्पति ‘औषधीय वनस्पति’ (जडीबुटी) को रूपमा प्रयोग हुँदैनन्। आधुनिक अनुसन्धानबाट स्थापित, परम्परागत अभ्यास (शास्त्रहरूमा उल्लेखित) एवं लोकजीवनमा औषधीको रूपमा प्रयोग हुने वनस्पतिहरूलाई मात्र जडीबुटीको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
परम्परागत अभ्यास (शास्त्रहरूमा उल्लेखित) एवं लोकजीवनमा औषधीको रूपमा विभिन्न जाति जनजाति विशेषले प्रयोग गर्ने वनस्पतिहरूको जैवरसायनिक औषधीय तत्त्वसँग तुलनात्मक अध्ययन गर्नुलाई ‘इथ्नोमेडिसिन’ भनिन्छ। हिजोआज आयुर्वेदीय ग्रन्थहरूमा उल्लिखित औषधीय वनस्पतिहरूको ‘इथ्नोमेडिसिनल’ पक्षको अध्ययन व्यापक रूपमा भइरहेको छ।
पृथ्वीमा लगभग १० लाख बढी जनावर र लगभग ५ लाखभन्दा बढी खालका वनस्पति पाइन्छन्। पृथ्वीको ०.०३ प्रतिशत र एसिया महादेशको ०.३ प्रतिशत भूभाग ओगटेको नेपालमा ३५ प्रकारका वनजंगल र ११८ प्रकारका पारिस्थितिक प्रणाली (इकोसिस्टम) को विविधता पाइन्छ। दक्षिण–पूर्वी तराईको ५९ मिटर (मुखियापट्टी गाँउपालिका, धनुषा जिल्ला) उचाइको समथल जमिनदेखि पूर्वी हिमालको ८८५४ मिटर (खुम्बु पासाङल्हामु गाँउ पालिका, सोलुखुम्बु जिल्ला) उचाइको भगौलिक विविधता नेपालको विशेषता हो। यही विविधता नेपालको वानस्पातिक विविधताको प्रमुख कारण हो।
औषधीय वनस्पतिहरूको प्रयोग, खेती एवं व्यापारलाई समृद्ध नेपालको आधारको रूपमा धेरै स्थानमा तथ्य एवं तथ्याङ्कको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। यस आधारको सत्य जाँच व्यवहारिक रूपमा गरिनु जरूरी छ।
दैनिक रूपमा खाइने भातको लागि चामल त नेपालले विदेशबाट खरिद गरिरहेको छ। खेतीयोग्य जमीनमा नेपालीको लागि मात्र आवश्यक धान पनि उत्पादन भएको छैन। वास्तविकता यस्तो भएको अवस्थामा व्यापार गर्न सकिने गरी जडीबुटी खेती गर्न सकिन्छ भन्ने तर्क कल्पना मात्र हो । कुनैबेला प्रशस्त पाइने, प्राकृतिक रूपमा उम्रिने र हुर्किने जडीबुटीहरूको निर्वाध संकलन एवं व्यापार गरिएकाले अहिले ती जडीबुटीहरू लोपोन्मुख वनस्पतिको सूचीमा परेका छन्। देशको वानस्पतिक विविधता नाश गरेर समृद्धिको कल्पनाको गर्नु मूर्खता हुन्छ।
जडीबुटीको विविधता भए पनि भूगोल सानो भएकाले व्यापारको लागि नेपालमा पर्याप्त परिमाणको जडीबुटी छैन। थोरै बेचेर समृद्धि सम्भव छैन। थोरै भएका जडीबुटीहरूलाई खेती गरेर बढाउन सकिन्छ होला नि ? त्यो सम्भव छैन। किनभने दैनिक रूपमा खाइने भातको लागि चामल त नेपालले विदेशबाट खरिद गरिरहेको छ। खेतीयोग्य जमीनमा नेपालीको लागि मात्र आवश्यक धान पनि उत्पादन भएको छैन। वास्तविकता यस्तो भएको अवस्थामा व्यापार गर्न सकिने गरी जडीबुटी खेती गर्न सकिन्छ भन्ने तर्क कल्पना मात्र हो । कुनैबेला प्रशस्त पाइने, प्राकृतिक रूपमा उम्रिने र हुर्किने जडीबुटीहरूको निर्वाध संकलन एवं व्यापार गरिएकाले अहिले ती जडीबुटीहरू लोपोन्मुख वनस्पतिको सूचीमा परेका छन्। देशको वानस्पतिक विविधता नाश गरेर समृद्धिको कल्पनाको गर्नु मूर्खता हुन्छ।
नेपालमा औषधीय वनस्पतिहरूको अधिकता १००० देखिमाथि २५०० मिटरसम्ममा पाइन्छ। उच्च मूल्यका वनस्पतिहरू ४००० मिटरभन्दा माथिको भूभागमा पाइने गर्छन्। कम मूल्य भएको वनस्पतिहरू २००० मिटर भन्दा तलकै भू–भागमा पाइन्छ।
नेपालमा वनस्पतिको अनुसन्धान सन् १८०२–१८०३ ब्रिटिसहरूबाट भएको मानिन्छ। २२० वर्षको अन्तरालमा नेपालबाट १६०० नयाँ फूल दिने (एन्जियोस्पर्म)को पत्ता लगाउने काम गरिएको छ। वनस्पति विभागले सन् २०१३ सम्म २८२ बटा इन्डेमिक एन्जियोस्पर्म वनस्पतिको रिपोर्ट प्रकाशित गरेको छ। सन् २०१६ मा राजभण्डारी एवं समूहले ३२४ वटा इन्डेमिक एन्जियोस्पर्म वनस्पतिको रिपोर्ट प्रकाशित गरेको छ। जसलाई परिमार्जन गरी २०१७ मा ३१२ बनाइएको थियो।
नेपालमा जम्मा १३००० वनस्पतीहरूको प्रजाति रहेको अध्ययनहरूले बताउँछ। बोटानिकल सोसाईटी अफ नेपालद्वारा प्रकाशित प्लान्ट डाईभर्जिटी ईन नेपाल जर्नलको अप्रिल २०२० को अंकमा संगीता राजभण्डारी एवं समूहको अनुसन्धान अनुसार हाल नेपालमा १००१ प्रजातिको अल्गी (१२ प्रजाति इन्डेमिक), २०८२ प्रजातिको फन्जी (१३१ प्रजाति इन्डेमिक), ८५० प्रजातिको लाइकेन (४८ प्रजाति इन्डेमिक), १२१३ प्रजातिको ब्रायोफाइटस् (३० प्रजाति इन्डेमिक), ५५० प्रकारको टेरिडोफाईटस् र ४१ प्रकारका जिम्नोस्पर्म पाइन्छन्।
अल्गी, फञ्जी, लाइकेन, ब्रायोफाईटस् र टेरिडोफाइटस्हरू औषधीय दृष्टिकोणले कम महत्वपूर्ण मानिन्छन्। फूल दिने (एन्जियोस्पर्म) वनस्पतिहरू औषधीय दृष्टिकोणले बढी महत्वपूर्ण मानिन्छ। उपर्युक्त अध्ययनकै अनुसार नेपालमा फूल दिने (एन्जियोस्पर्म) वनस्पतीय प्रजातिहरूको तथ्याङ्क ५१६० देखि ६९७३ बताएको छ। अनुसन्धानले निम्नानुसारको संख्या बताएको पाइन्छ।
| क्र.सं. | संख्या | अनुसन्धानकर्ता | प्रकाशन वर्ष |
| १ | ५१६० | हरा एवं समूह | १९७८,१९७९, १९८२ |
| २ | ५८३३ | कोबा एवं समूह | १९९४ |
| ३ | ५३४५ | प्रेस/विष्ट/श्रेष्ठ एवं समूह | २०००, २००१, २००५ |
| ४ | ६९७३ | ग्रुमब्रिज एवं समूह/एम्फस्सी | २०००, २०१४ |
| ५ | ६६५३ | कुँवर एवं समूह | २०१० |
| ६ | ५३०९ | राजभण्डारी एवं समूह | २०१७ |
निरन्तर रूपमा नयाँ नयाँ प्रजातिहरू पत्ता लगाउने काम भइरहेको छ। अत: नेपालमा फूल दिने (एन्जियोस्पर्म) वनस्पतिको यो संख्या पनि बढ्ने आशा गरिएको छ।
जर्नल अफ इथ्नोबायोलोजी एण्ड इथ्नोमेडिसिनमा सन् २०२२ अप्रिल अंकमा रिपु कुवँर एवं समूहद्वारा प्रकाशित अध्ययन अनुसार नेपालमा १५१५ देखि २३३१ प्रजातिका औषधीय एवं सुगन्धित वनस्पतिहरू पाइन्छन्। सन् १९७५ देखि जुलाई २०२१ सम्म प्रकाशित २७५ अनुसन्धानहरूको अध्ययन एवं नेपालको २३ स्थानमा २०१७ देखि २०२० सम्म जनजाति वस्तीहरूमा गरिएको स्थलगत भ्रमणबाट निकालिएको निषकर्ष अनुसार नेपालमा १७६२ वटा जडीबुटीहरू ८७३७ विभिन्न स्वास्थ समस्यामा प्रयोगमा छन्। अध्ययनकै अनुसार घोडतापे्र नेपालको ५७ जिल्लामा, बोजो ५६ जिल्लामा, कुरिलो ४९ जिल्लामा, आकाशबेली ४७ जिल्लामा र अपामार्ग ४६ जिल्लामा प्रयोग गरिन्छ।
मेडिसिनल एण्ड एरोमैटिक डाटाबेस अफ नेपालका अनुसार नेपालमा १६२४ थरी औषधीय वनस्पति पाइन्छन्। जसमध्ये १०० प्रजातिको वार्षिक रूपमा किनबेच हुनेगर्छ। १०० मध्ये पनि २३ प्रजातिहरू वार्षिक रूपमा अधिक मात्रामा किनबेच हुने गरेको छ। देशमा संकलन गरिने औषधीय वनस्पतिहरू मध्ये ८५ प्रतिशत मध्यपश्चिम र सुदूरपश्चिम क्षेत्रबाट हुनेगर्दछ।
मेडिसिनल एण्ड एरोमैटिक डाटाबेस अफ नेपालका अनुसार नेपालमा १६२४ थरी औषधीय वनस्पति पाइन्छन्। जसमध्ये १०० प्रजातिको वार्षिक रूपमा किनबेच हुनेगर्छ। १०० मध्ये पनि २३ प्रजातिहरू वार्षिक रूपमा अधिक मात्रामा किनबेच हुने गरेको छ। देशमा संकलन गरिने औषधीय वनस्पतिहरू मध्ये ८५ प्रतिशत मध्यपश्चिम र सुदूरपश्चिम क्षेत्रबाट हुनेगर्दछ।
जडीबुटीको नेपाली समाज, संस्कार, संस्कृतिको अभिन्न पक्ष हो। नेपाल जडीबुटीको धनी देश हो तर जडीबुटी बेचेर देशको आर्थिक समृद्धि सम्भव देखिदैन। उपलब्ध जडीबुटीजन्य सम्पदाबाट नेपालीले आफ्नो उपचार गर्न भने सक्नेछ साथै त्यसैलाई पर्यटनको आधार बनाउने सम्भावना पनि उत्तिकै छ। विभिन्न कारणले धेरै जडीबुटीहरू लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन्। जसको संरक्षणमा देश सचेत हुनुपर्छ। भविष्यको पुस्ताहरूका लागि जडीबुटीहरूको संरक्षणको लागि यो अति नै संवेदनशील समय हो।
श्रोत: आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार
डा. रामदेव पण्डित, (आयुर्वेद चिकित्सक) का अन्य पोस्टहरु:
- भात स्वस्थकर कि रोटी ?
- हानिकारक प्रशोधित खानाको लतमा नेपाली
- बढ्दो ‘केक कल्चर’को दुष्प्रभाव
- आयुर्वेदिक औषधिको ‘एक्सपाइरी डेट’ हुन्छ ?
- रक्सीसित मासुकै सितन किन ?
- डेंगु रोगः मेवा–पातको रस र विज्ञान
- दशैंको स्वास्थ्य सुत्र
- बढी मसला हाले मिठो हुन्छ भन्ने बुझाइ नै गलत
- डेंगु रोगको उपचारमा मेवा–पात रसको वैज्ञानिक प्रामाणिकता
- लसुन र प्याज रोक्नु पछाडिको विज्ञान
