साहित्य/कला/संस्कृति

‘चक्रसंवर’ चित्र बौद्ध धर्म मान्नेहरूले तन्त्र विद्या अभ्यासका लागि अति आवश्यक चित्र हो। यसमा बज्रबाराही र संवरको संयोजन भएपछि एउटा चक्र पूरा हुन्छ जसलाई ‘चक्रसंवर’ भनिन्छ। वास्तवमा चक्रसंवरको अर्थ सहनशीलताको मण्डल हो। बज्रबाराही र संवरको संयोजन भएर चक्रसंवर हुन्छ। चक्रसंवरको दर्शन भन्नु ज्ञान र आनन्दको चक्रमा रमाउने प्रयत्न हो। जसले यो चित्र बुझेका छैनन्, उनीहरूले यसलाई यौनसँग जोडेर गलत व्याख्या गर्ने डरले यो लामो समय गुह्य चित्रका रूपमा रह्यो। हुन सक्छ यही सम्भावित भयले यो चित्र गोप्य रहँदै आएको थियो।

यद्यपि समयले फड्को मारिसकेको छ। अझै पनि यस्ता चित्रहरू गोप्य रूपमै राखिराख्ने हो भने ती कला कुनै पनि दिन हराएर, …

हिजोआज असुर शब्दको सबैलाई थाहा भएको सामान्य अर्थ दैत्य, दानव वा राक्षस हो। हुन्दु धर्मका धार्मिक ग्रन्थहरूमा देवता र असुरहरू एकअर्काका वैरी हुन् भन्ने प्रसङ्ग जोडिएको पाइन्छ। आजकल त सुरहरू आर्य र असुरहरू अनार्य वा राईलिम्बु वा मङ्गोलियन परिवारका जाति हुन् भन्नेसम्मको भ्रम छ। हिन्दु धर्ममा जन्मका आधारमा वर्ण व्यवस्था हुने परम्परा स्थापित गराउन वेदको गलत व्याख्या गर्ने परम्परा नै बसेको छ।

वर्ण व्यवस्था र जाति व्यवस्था फरक कुरा हुन्। वैदिक वर्ण व्यवस्था गुण र कर्मको विशिष्टीकरणसँग सम्बन्धित हो। वैदिक ग्रन्थमा वर्ण रङ्गको अर्थमा पनि प्रयोग भएको छ। मानिसका सन्दर्भमा वर्णको समानान्तर शब्द वर्ग हुन सक्ला तर जाति हुन सक्दैन। …

राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारी जेठ १७ गते बाजुराको बडिमालिका जाने क्रममा सुर्खेत उपत्यका पुगी वीरेन्द्रनगर नगरपालिका–९ लाटिकोइलीस्थित काँक्रेविहारको अवलोकन गर्नपुग्नुभयो। आजभोलि यो एक पर्यटकीय स्थलको रूपमा विकसित र चर्चित भएको छ। पूर्व–पश्चिम लाम्चो परेको डाँडाको पश्चिमी थुम्कोमा छरपस्टिएका पुरातात्विक अवशेषहरू जम्मा गरेर मन्दिरको पुनर्निर्माण गरिएको छ। सर्वसाधारणदेखि बौद्धिक वर्ग पनि यो निर्माणकार्य भएबाट खुसी देखिन्छन् तर यसलाई पुरातत्वको दृष्टिकोणबाट पर्गेल्ने काम खासै भएको पाइएन। यो पुरातात्विक महत्वको क्षेत्र हो र यसलाई पुरातत्वको दृष्टिकोणबाट हेर्ने कुरामा चुक्नु धेरै कुरा गुमाउनु हो। यसतर्फ खासै चर्चा नहुनुले नेपालमा पुरातत्व विज्ञान कति उपेक्षित रहेछ भन्ने दर्शाउँछ। साथै, पुरातत्व विज्ञानका क्षेत्रमा अध्ययन अनुसन्धान गर्ने वर्गले पनि …

पाँचथरको मिक्लाजुङ गाउँपालिकामा एउटा विशाल मूर्ति बनेको छ, गौतम बुद्धको हाउभाउ वा आकृति दर्शाउने गरी। बनाइएको मूर्ति गौतम बुद्धकै हो तर बेढङ्गको। आजभोलि नेपालमा बुद्धको बेढङ्गका मूर्तिहरूको निर्माण गर्ने प्रवृत्ति देखिएको छ। एक समय सुन्दर र कलात्मक मूर्ति निर्माणमा कहलिएको नेपाली कला अहिले ह्रासोन्मुख छ। केही अघिबाट अर्को प्रवृत्ति पनि देखिएको छ– बुद्धले मूर्तिपूजाको विरोध गरेका थिए तर विश्वमा उनकै मूर्ति बढी बन्छ भन्ने पाण्डित्याइँ छाँट्ने। यिनीहरू यसो भन्न पनि बाँकी राख्दैनन्– बुद्धले ‘मेरो मूर्ति नबनाउनू, पूजा पनि नगर्नू। भगवान्‌को मात्रै मूर्ति बनाएर पूजा गर्ने हो, म भगवान् होइन’ भनेका थिए रे!

बुद्ध र भगवान् बारेको यो भनाइ सर्वथा गलत …