साहित्य/कला/संस्कृति

महाभारतकालीन हस्तिनापुर, जसलाई भारतको रूपमा महाराज्यको स्थान दिइएको थियो र हस्तिनापुरमा सङ्घीय राज्यको राजधानी राखेर कुरुवंशी राजाहरूले शासन गरिरहेका थिए। हजारौँ राज्यहरूको सञ्जाल र हजारौँ राजाहरूको शासन थियो, जसलाई गणराज्यको रूपमा मान्यता दिइएको थियो। सबै अधीनस्थ गणराज्यहरूको कर्तव्य पालना तोकिएको थियो। कुरुवंशका शत्रुहरू पनि थिए जसका राज्यहरू हस्तिनापुरमा समाहित गरिएका थिए। ती राजाहरू अन्य देशमा बसेर, शरणागत भई आफ्नो राज्य फिर्ता लिने दाउमा सधैँ हुन्थे। अधीनस्थ राज्यहरू, गणराज्यहरूमा आपसमा कुनै मनमुटाब नहोस्,गणराज्यहरूको झगडाका कारणले राज्यहरू नासिँदै जान नसकुन् भन्नेमा चक्रवर्ती कुरुवंशी राजाको ध्याउन्न रहन्थ्यो। शान्तिपर्वको अध्याय १०७ मा गणतन्त्र राज्यको वर्णन र ती गणराज्यहरूप्रति सङ्घको नीतिका बारेमा भनिएको छ।

युधिष्ठिरले …

महाभारतले हाम्रो आजभन्दा पाँच हजार वर्ष अघिको समाजको जानकारी दिन्छ। महाभारतकालीन समाजका बारेमा जानकारी लिनका लागि सबैभन्दा असल माध्यम नै महाभारत ग्रन्थको अध्ययन,मनन र त्यस बेलाको व्यावहारिक अवस्थाको जानकारी लिने उपाय हो। महाभारतमा कालखण्ड र विषयका आधारमा पर्वहरूको विभाजन गरिएको छ र पर्वहरूभित्र पनि विभिन्न उपपर्वहरू जोडिएका छन्। विभिन्न समयका भाष्यलाई कतिपय अवस्थामा गीताको नाम दिइएको छ र सबैभन्दा प्रख्यातचाहिँ महाभारतको युद्ध थालनी हुने बेलामा अर्जुनमा देखिएको विषादलाई कर्मप्रतिको मोह जगाएर युद्धरत हुनका लागि भनिएको विभिन्न विचारहरू नै, विश्व ब्रह्माण्डको जानकारी दिएको प्रसङ्ग नै श्रीमद्भागवत गीताको नामले प्रसिद्ध भएको हो।

जब भीष्म पितामह आफ्नै सुझावले आफूलाई कसरी पराजित गर्न सकिन्छ …

“नमस्कार भाउजू !”

लगभग पाँच वर्षपछि यो सम्बोधन सुन्दै थिएँ म। मेरो सामुन्ने आकाशको अभिन्न मित्र उभिएका थिए। जिन्दगीमा किन त्यही मात्रै हुन्छ जुन हामी कहिल्यै नहोस् भन्ने चाहन्छौँ? मैले आकाशसँग गाँसिएका हरेक कुरासँग पिछा छुटाउन घर छोडेँ। सहर, सम्बन्धी र देश छोडेँ तर पनि कहीँ न कहीँ कोही न कोही निस्किहाल्छ मलाई उनीसँग जोड्ने।

एक मनले सोचेँ-मज्जाले झपारौँ मेरो सामुन्ने उभिएका आकाशको मित्रलाई, तर सकिनँ। उनको के गल्ती थियो र? जोसँग गुनासो थियो उसैलाई झपार्ने हिम्मत नभएकी म उनलाई कसरी झपार्थेँ, केवल ‘भाउजू’ भनेर बोलाएको भरमा ?

“भाउजू ?” मेरो सामुन्ने बसेकी मायराले आश्चर्य पूर्वक मलाई हेरिन्। मैले ओठ …

मधेसको मुख्य पर्वको रूपमा रहेको छठ पर्वको रौनकता सबैतिर छाएको छ। तराईका सबै जिल्ला लगायत राजधानीमा समेत यो पर्व हर्षोल्लासका साथ छठ पर्व मनाइँदै छ। घर परिवार एवम् सन्तानको सुख समृद्धिको कामनाका लागी  अत्यन्त श्रद्धापूर्वक मनाइने यस पर्वले सामाजिक सद्‌भाव र समानताको सन्देशलाई समेत बहन गरेको छ।
घरका महिला देखि पुरुष,सानो देखि ठुला सबैलाई छठ पर्वले व्यस्तता बढाएको छ। सबै ताल तलाउ तथा ,नदी, पोखरीका घाटहरू दुलही जस्तै सिँगारिएका छन्। त्यस्तै वीरगन्जको घडीअर्वा पोखरी लगायत अन्य ठाउँमा पनि छठको रमझम उत्तिकै छ। दुलहीझैँ सिँगारिएका तला तलाउहरूमा हजारौँ भक्तजन भेला भएका छन्। अत्यन्त निष्ठा र कठोरता तपस्या पूर्वक मनाइने छठ पर्वको …

“मामु होइसिन्न के…!” ऊ मेरो नजिक सरी, ” काम गर्ने मान्छे पनि घरमा छैन यति बेला…”  केही दिनदेखि उसको हाउ भाउ र शारीरिक सङ्केतमा आएको यो उखरमाउलो बदलावको कुनै विशेष कारण थियो भने उही जानोस् तर मेरो मनमा मर्नै लागेको महिनाको तलबको हिसाबकिताब भन्दा अरू केही कतै थिएन।

यही पैसा थियो, जसको आधारमा काठमाडौँ सहरले मलाई बास दिई रहेको थियो।

जानिनजानी मलाई ठाउँ  कुठाउँ छुने। मौका बेमौका मसँगै टाँसिन आउने। एकोहोरो मलाई हेरिरहने र शरीर ढाक्ने भन्दा देखाउने उसका यी क्रियाकलापहरूले मलाई जुरुकजुरुक जुरुकजुरुक नबनाएको त कहाँ हो र ? तर एक छिनको उन्मादमा उम्लिएर म  उम्लिएर पोखिएको दूध झैँ …

कालको बारेमा काल महिमा भन्ने कवितामा कवि शिरोमणि लेखनाथ पौडेलले भन्नु भएको छ —आयो टप्प टिप्यो लग्यो मिति पुग्यो टारेर टर्दैन त्यो। थुप्रोमा उधिनी मिठो र नमिठो छानेर खाँदैन त्यो। अर्थात् मृत्यु हुने बेला टारेर टर्दैन। समयभन्दा पहिले पनि आउँदैन र आएपछि नलगी पनि सक्दैन। मृत्यु अपरिहार्य छ, यो मृत्यु लोकमा एक पटक आएपछि जानु नै पर्छ। त्यति मात्र होइन, स्वयं कालको पनि काललाई टार्न सक्दैन भन्ने छ। ब्रह्माजीको पनि समय तोकिएको छ। ब्रह्माण्डमा देखिएका तारा, सूर्य, चन्द्रमा, पृथ्वी तथा सबै ग्रह, देवी देवता सबैको एउटा समय तोकिएको हुन्छ भन्ने शास्त्रमा वर्णित छ। अर्थात् संसारमा नित्य केही छैन, अनित्य छ। …