हरिविनोद अधिकारी 
पुराणहरू भनेका वेदका विस्तारित रुप हुने भनेर मानिएको छ। अठार पुराण मध्येको सातौँमा गणना गरिने मार्कण्डेय पुराणको वक्ता महामुनि मार्कण्डेय नै हुन्। हुन त मार्कण्डेयको प्रसङ्ग महाभारतको वनपर्वमा आउँछ र वनवासमा रहेका महाराज युधिष्ठिरसहित पाण्डवहरू र महारानी द्रौपदीसमेतलाई ज्ञानगुनका कुराहरू भनेर पथप्रदर्शन गरेको कथा महाभारतमा पाइन्छ। त्यसो त अष्ट चिरञ्जीवीमध्ये सृष्टिको अन्त्य हुँदाको प्रलय र प्रलय पछिको नयाँ सृष्टिको आदिकालको संक्रमणमा देखिने मध्ये स्वयं नारायणबाहेक महामुनि मार्कण्डेयमात्र हुन् भनेर पुराणहरूले व्याख्या गरेका छन्। तर पुराणहरूमा पनि महामुनिका रुपमा परिचित तथा अष्टचिरञ्जीवीमध्येका मार्कण्डेयको उत्पत्ति, जीवनचक्र र उनको चिरञ्जीवी हुने प्रक्रियामा फरकफरक धारणा पाइँदो रहेछ।
यतिचाहिँ पक्का हो, मार्कण्डेय ऋषि एक मेधावी विद्वान थिए र आफैँ गुरुकुल चलाए पनि आवश्यकताअनुसार संसार हितका लागि उपदेश दिँदै हिँड्थेँ। उनको जन्मकथा र चिरञ्जीवी हुने कुरामा पनि पुराणहरूमा फरक फरक व्याख्या पाइन्छ। उनी विष्णुका अंश थिए भन्ने कुराको प्रमाण नारद पुराणमा पाइन्छ।
मृकण्ड ऋषि ऋषिहरूमध्ये अत्यन्त प्रभावशाली, स्वभावले पनि शान्त र भविष्यद्रष्टा थिए। एकपटक उनले घोर तपस्या गरेछन् र उनको तपस्याबाट डराएर देवराज इन्द्रले उनको तपस्या भंग गराउने उद्देश्यले स्वयं विष्णुसँग सहयोग माग्न गएका रहेछन् किनभने उनले साक्षात् परमात्मा विष्णुको भक्तका रुपमा निःस्वार्थ रुपमा तपस्या गरेका थिए। विष्णुले पनि ऋषि मृकण्डको कुनै व्यक्तिगत स्वार्थ नभएको र विश्वका आम मानिसहरूको भलाइका लागि तपस्या गरेकाले नडराउन इन्द्रलाई सम्झाएका रहेछन्। धेरै वर्षसम्म घनघोर तपस्या गरेपछि एक दिन स्वयं विष्णु आफ्नो दिव्य स्वरुपमा गएर मृकण्डलाई आँखा खोलेर हेर्न सम्झाएछन्। कसको आवाज आयो भनेर हेर्दा त भगवान विष्णुले नै कष्ट गरेर आफूलाई दर्शन दिन आएको देखेर हर्षाश्रु बगाउँदै धेरै जिज्ञासाहरू राखेछन् र ती सबै जिज्ञासाहरूका उत्तरहरू दिएपछि मृकण्ड ऋषिका आराध्यदेव विष्णुले सोधेछन् —म दर्शन दिन आएपछि तिमीले वरदान माग्नुपर्छ र मैले तिम्रो आवश्यकताको वरदान दिनुपर्छ। तर मृकण्डले विष्णुको बारेमा निःस्वार्थभावले प्रशंसा गरेपछि भनेछन्, भगवान, मैले जीवनभर हजुरको भक्त भएर संसारको सेवा गर्न पाऊँ, मेरो अरु कुनै आकांक्षा छैन। त्यसो भनेपछि झन विष्णु खुसी भएर जीवनभर विष्णुको भक्त हुनका लागि र आफू दर्शन दिन जहाँ गए पनि वरदान दिने बाचा अनुसार म आफैँ केही अंशको रुपमा तिम्रो घरमा तिम्रो छोरो भएर तिम्रो र संसारको सेवा गर्नेछु। त्यसपछि तपस्याबाट आश्रम बनाएर मृकण्डले एक सुशीला कन्यासँग विवाह गरे र त्यसको दस महिनापछि छोरो जन्मियो, त्यही छोरो नै मार्कण्डेय हुन् जसले आफ्ना पिताजीजस्तै वेदवेदाङ्ग, धर्म, दर्शनसहित कर्मकाण्डमा दक्षता हासिल गरे। स्वयं विष्णुका अंशावतार भएकाले उनका रहेको तीक्ष्णताले यतिसम्म प्रभाव पारेको थियो कि उनी अष्टचिरञ्जीवीको रुपमा विश्वभर प्रख्यात भए। उनै मार्कण्डेयलाई नारायणको यति कृपा रह्यो कि उनी प्रलयबाट पृथ्वी जलमग्न हुँदा पनि नारायणसँग रहे। त्यसले देखाउँछ भने मानव जातिका तर्फबाट प्रलय देखेर त्यसको वृत्तान्त देख्ने र लेख्ने उनै भए। उनले पनि तपस्याको बलले आफ्नो ब्रह्मतेजको विकास गरेका थिए र उनको घोर तपस्याबाट खुसी भएर वेदको विस्तारसहित व्याख्या गर्नका लागि उनलाई पुराण तयार गर्ने काम पनि दिइयो जसको फलस्वरुप मार्कण्डेयको नामबाट, उनले दिएका ज्ञानका आधारमा मार्कण्डेय पुराणको रचना सम्भव भएको थियो।
पद्म पुराणका आधार, पुलस्त्य ऋषिले भीष्म पितामहलाई जे भनेका थिए, त्यसको आधारमा भन्ने हो भने अर्को कथा कस्तो छ भने मृकण्ड ऋषिको तपस्याका तेजले एउटा अत्यन्त राम्रो बालकको जन्म भयो। त्यसको क्षमता कस्तो थियो भने चारवर्षको उमेरमा नै उसमा मानवीय गुणहरू प्रशस्त पाइन्थ्यो, आश्रममा अरुले पढेको आधारमा उसले धेरै कुराहरू सिकेको थियो। बालक मार्कण्डेय पाँच वर्षका भएको बेलामा एकजना ऋषि कतैबाट मृकण्ड ऋषिको आश्रममा आएका थिए। उनले त्यो तेजवान बालकको अनुहारमा एकछिन हेरिरहे र थाहा पाए, यो बालकको जीवन अब ५ महिनाभन्दा बढी छैन। महर्षि भृगुपुत्र मृकण्डले जब ती ऋषिले ध्यानपूर्वक बालक मार्कण्डेयलाई ध्यानपूर्वक हेरेको देखे, उनले ऋषिलाई उसको जीवनचक्रको बारेमा सोधे र कतिसम्म यसको आयु होला भनेर सोधे। ती ब्राह्मणले पनि भने —मैले यो बालकको भविष्य देखेँ, यसको उमेर अब मात्र ६ महिना बाँकी छ। शोक नगर्नू किनभने विधिको विधान यस्तै रहेछ तर यसमा विलक्षण प्रतिभा भने देखिन्छ।
यति भनेर ती साधु आफ्नो गन्तव्यतिर गए। यता ऋषि मृकण्डले संयमताका साथ, उसको जीवन जबसम्म रहन्छ, सारगर्भित रुपमा नै बाँचोस् भनेर व्रतबन्ध गराए, वेदको शिक्षा दिए। सानैदेखि सभ्य र सौम्य बालक मार्कण्डेय, भगवानको अंश समेत भएकाले उसमा दया, माया, सहिष्णुता र नम्रता प्रशस्त थियो। ऊ जसलाई पनि प्रणाम गर्थ्यो। अरु बालकजस्तो खेलेर मात्र बस्दैनथ्यो, पिताजीको यज्ञशालामा पिताजीलाई सहयोग गर्थे। महर्षि मृकण्डको आश्रममा प्रशस्त साधु, राजा तथा वैश्यहरू आउँथे ज्ञानका लागि। व्रतबन्ध भएपछि बालक मार्कण्डेयलाई महर्षि मृकण्डले भनेका थिए —बाबु, अब तिम्रो उपनयन पनि भयो, जो ऋषिलाई देख्छौँ, भेट्छौ, सादर रुपमा वन्दना गर्नू, प्रणाम गर्नू। त्यसै पनि असल मार्कण्डेय बालक, झन पिताजीको आज्ञा पाएपछि जसलाई पनि झुकेर प्रणाम गर्ने गर्थे। एक दिन संसारको भलो गर्ने सप्तर्षिहरू त्यही बाटो कतै जाँदै थिए मृकण्ड ऋषिको आश्रमको बाटो, सप्तर्षिहरूलाई देखेर बालक मार्कण्डेयले सबै महर्षिहरूलाई झु्केर प्रणाम गरे। सप्तर्षिहरूले पनि आयुष्मान् भवः सौम्य भनेर दीर्घायु हुने आशीर्वाद दिए। त्यति भनेपछि बल्ल सप्तर्षिहरूले पनि उसको आयु प्रति ध्यान दिए, उनीहरूलाई थाहा भयो कि अब पाँच दिनमात्र बालको जीवन बाँकी छ। दिव्य ज्ञान र भविष्यद्रष्टा सप्तर्षिहरूलाई खेद भयो, जम्मा पाँच दिन मात्र बाँकी रहेको बालकलाई दीर्घायुको आशीर्वाद दिइयो। तर सप्तर्षिजस्ता महान योगीहरू, साधुहरू र महामुनिहरूको वचन कसरी झुटो हुन दिने ? भन्ने भय एकातिर भयो भने अर्कोतिर विधिको विधानलाई काट्न त स्वयं धर्मराज, इन्द्र, सूर्य, विष्णु, ब्रह्मा, शिवले सक्दैनन् भने महामुनिहरूले त कसरी नभएको आयु थप्न सक्छन् र ? आशीर्वादका शब्दहरू झुठो पनि हुनु नहुने, विधिको विधानलाई पनि बदल्न नसक्ने अवस्था देखेपछि सप्तर्षिहरूले बालक मार्कण्डेयलाई लिएर सृष्टिकर्ता ब्रह्माजीको ब्रह्म लोकमा लिएर गए। बालकलाई अघिल्तिर राखेर सप्तर्षिले ब्रह्माजीलाई प्रणाम गरे र सँगै बालकले पनि ब्रह्माजीलाई शिर निहुराएर प्रणाम गर्यो। ब्रह्माजीले पनि सप्तर्षिहरूसँगै बालकलाई पनि आशीर्वाद दिँदै, चिरायु हुने आशीर्वाद दिनुभयो।
सप्तर्षिहरूले भने — हामीले यो बालकलाई दीर्घायुको आशीर्वाद दियौँ तर पछि ध्यानपूर्वक विचार गर्दा यसको उमेर मात्र पाँच दिन बाँकी देख्यौँ। अनि हामी यो बालकलाई हजुरसमक्ष लिएर आउँदै थियौँ, पितामहलाई पनि उसले देख्ने बित्तिकै शिर निहुराएर प्रणाम गर्यो, अब पितामहबाट पनि त्यस्तै आशीर्वाद दिए पछि अब हाम्रो आशीर्वाद र स्वयं पितामहको आशीर्वाद पनि झुठो नहोला किनभने हजुरको आशीर्वाद त झुठो हुनै सक्दैन।तत्कालै सृष्टिकर्ता ब्रह्माजीले हाँस्दै भन्नुभयो —यो बालकको आयु मेरो समान हुनेछ। यो कल्पको अन्त्य र अर्को कल्पको सुरुमा पनि नारायणसँगै जीवित रहने छ र श्रेष्ठ ऋषिहरूबाट सम्मान पाएर रहनेछ।
पितामह ब्रह्माको आशीर्वचन सुनेपछि सप्तर्षिहरूलाई पनि सन्तोष भयो किनभने सृष्टिकर्ता पितामहले पनि चिरायु हुने आशीर्वाद दिनुभयो। अनि ब्रह्माजीले सप्तर्षिहरूलाई ब्रह्मलोक आउनुको कारण सोध्दै यो बालक को हो भन्ने प्रश्न पनि गर्नुभयो। ऋषिहरूले भने —यो बालक ऋषि मृकण्डको पुत्र मार्कण्डेय हो। यसको उमेर अब केही दिनमात्र बाँकी छ। यसको जसलाई देखे पनि नम्रताका साथ झुकेर प्रणाम गर्ने बानी नै परेको रहेछ। संयोगले हामी संसार घुम्ने क्रममा ऋषि मृकण्डको आश्रमको बाटो हुँदै जाँदै थियौँ, यो बालकले बाटोमा नै हामीलाई शिर निहुराएर प्रणाम गर्यो, अनि हामीले उसलाई दीर्घायुको आशीर्वाद दियौँ तर पछि ध्यानपूर्वक विचार गर्दा यसको उमेर मात्र पाँच दिन बाँकी देख्यौँ। अनि हामी यो बालकलाई हजुरसमक्ष लिएर आउँदै थियौँ, पितामहलाई पनि उसले देख्ने बित्तिकै शिर निहुराएर प्रणाम गर्यो, अब पितामहबाट पनि त्यस्तै आशीर्वाद दिए पछि अब हाम्रो आशीर्वाद र स्वयं पितामहको आशीर्वाद पनि झुठो नहोला किनभने हजुरको आशीर्वाद त झुठो हुनै सक्दैन।
तत्कालै सृष्टिकर्ता ब्रह्माजीले हाँस्दै भन्नुभयो —यो बालकको आयु मेरो समान हुनेछ। यो कल्पको अन्त्य र अर्को कल्पको सुरुमा पनि नारायणसँगै जीवित रहने छ र श्रेष्ठ ऋषिहरूबाट सम्मान पाएर रहनेछ।
त्यहाँबाट सप्तर्षिहरू आफ्नो स्वभावअनुसार ब्रह्माण्डको भ्रमणसँग विभिन्न तीर्थादिको भ्रमणमा निस्किए र बालक मार्कण्डेयचाहिँ ब्रह्मलोकबाट पृथ्वीमा आयो र पिताजीसँग भन्न लाग्यो —परमपूज्य पिताजी, अब हजुरको चिन्ता हराउने भयो किनभने आज म ब्रह्मलोकमा गएको थिएँ सप्तर्षिहरूसँग, उहाँहरूले मलाई पितामहको लोकमा लिएर जानु भएको थियो। सप्तर्षिहरूले पनि मलाई चिरायु हुने आशीर्वाद दिनुभएको थियो र पितामहले पनि त्यस्तै आशीर्वाद दिनुभयो र भन्नुभयो —एउटा कल्पबाट अर्को कल्पसम्म बाँच्ने ममात्र हुनेछु मानवमा र कल्प कल्पसम्म मेरो आयु चिरायुको रुपमा रहनेछ। पितामहको यस्तो आशीर्वाद र सप्तर्षिहरूको पनि म प्रतिको आशीर्वादले म भरिपूर्ण भएर पृथ्वीलोकमा फर्केको हुँ। पितामहको आशीर्वादलाई सफल गराउन अब म पुष्कर तीर्थमा जानेछु र ब्रह्मलोक जस्तै पवित्र पुष्कर तीर्थमा म तपस्यारत हुनेछु। ऋषि मृकण्ड खुसीले गदगद हुँदै भनेछन् —पुत्र, आज मेरो जीवन सार्थक भयो किनभने तिमीले स्वयं पितामहको दर्शन गर्न पायौँ त्यो पनि ब्रह्मलोकमा नै गएर र स्वयं सप्तर्षिहरूको कृपामा पितामह र सप्तर्षिहरूको आशीर्वाद पायौ।
पुलस्त्य ऋषिले भीष्म पितामहलाई यति भन्दै मार्कण्डेयको चिरञ्जीवी भएको कारण बताउँदै भने —त्यसपछि महामुनिका रुपमा मार्कण्डेय गणना भए र उनको आश्रम पुष्करमा स्थापित भयो। आफ्ना नम्रता र शीलस्वभावबाट स्वयं मृत्युलाई समेत जितेर चिरञ्जीवी हुने तिनै मार्कण्डेय ऋषिले कहिले पक्षीमार्फत् त कहिले अरुमार्फत् भनेका कुराहरू नै मार्कण्डेय पुराणका रुपमा विश्वभर प्रख्यात भएको हो। वेदको एउटा गुनासो के रहेछ भने गलत उच्चारण गर्ने र गलत काम गर्नेले पनि वेदको अर्थ लगाउने नाममा अपव्याख्या गर्ने हुनाले सबैभन्दा पीडा हुन्छ भनेकाले पुराणहरूमार्फत् वेदको अंशहरूको विस्तार गर्ने काम हुने अनि ऋषि मार्कण्डेयले भक्ति, समाजको प्रतीकात्मक विकास र विनाशको व्याख्याका लागि जुन पुराणको कल्पना गरे र जसको संरचनागत स्वरुपलाई वेदव्यासले विकास गरे, त्यही नै मार्कण्डेय पुराणको रुपमा विकास भएको हो।
महापुराणहरूमध्ये एक गणनामा परेको मार्कण्डेय पुराणमा एक खण्डको रुपमा रहेको देवी माहात्म्यले तत्कालीन विकृत राजनीति र त्यसको निराकरणको प्रतीकात्मक वर्णन छ। महिषासुर, शुम्भ निशुम्भ, चण्ड मुण्ड अहिले पनि जताततै भेटिन्छन् र उनीहरूको पनि सर्वनाश उनीहरूकै कामका कारणवीजबाट भएको देखिन्छ।
अर्कोपटक मार्कण्डेय पुराणका महत्वपूर्ण ज्ञानहरूसँगै मार्कण्डेय ऋषिले महाराजा युधिष्ठिरलाई दिएका ज्ञान तथा उपदेशहरूको संक्षिप्त रूप महाभारतको वन पर्वका आधारमा।
श्रोत: आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार
हरिविनोद अधिकारी का अन्य पोस्टहरु:
- जब अम्बाको तपस्याले शिवजी प्रसन्न भए…
- अम्बाका कारण परशुराम र भीष्म बिच युद्ध
- राजकुमारी अम्बाको पीडा
- भीष्मको अन्यायको सिकार
- भीष्म प्रतिज्ञा र भावी उत्तराधिकारीको सङ्कट
- सत्यवतीको अपराध बोध
- वृद्ध महाराजामा अचानक यौनेच्छा
- मत्स्यगन्धाबाट योजनासुगन्धा र त्यसपछि सत्यवती
- मत्स्यगन्धाः भाग्यशाली कि भाग्यहीन?
- वेदव्यास बनेका पाराशर कृष्ण
