हरिविनोद अधिकारी

महामुनि मार्कण्डेयका बारेमा विभिन्न पुराणमा विभिन्न तरिकाले व्याख्या गरिएको भए पनि उनको शिक्षादीक्षा पिताजी महाज्ञानी मृकण्ड ऋषिले नै गरेका थिए भन्ने कुरामा विवाद छैन। मृकण्डको स्वभाव र संस्कारका कारणले नै मार्कण्डेय त्रिकालदर्शी भएका थिए। मृकण्ड ऋषिले उन्मादबाट बचेर, रिसलाई नियन्त्रण गरेर र सबैसँग समान व्यवहार गरेमा मृत्युलाई पनि वशमा पार्न सकिन्छ भन्ने  उपदेशका कारणले पनि मार्कण्डेय चिरञ्जीवी भएका थिए। कुनै पुराणमा ब्रह्माजीका कृपाले मार्कण्डेय दीर्घायु भएका मानिन्छन् भने कुनै पुराणमा उनले पिताजी मृकण्डले जस्तै विष्णु भगवानको आराधना र तपस्याका बलले आफ्नो रोग, शोक तथा बृद्धत्वमाथि नियन्त्रण प्राप्त गरेका थिए। धेरैओटा सत्ययुग, त्रेतायुग, द्वापरयुग, कलियुग देखेका र विभिन्न सहस्राब्दीको अन्त्यमा हुने …

पुराणहरू भनेका वेदका विस्तारित रुप हुने भनेर मानिएको छ। अठार पुराण मध्येको सातौँमा गणना गरिने मार्कण्डेय पुराणको वक्ता महामुनि मार्कण्डेय नै हुन्। हुन त मार्कण्डेयको प्रसङ्ग महाभारतको वनपर्वमा आउँछ र वनवासमा रहेका महाराज युधिष्ठिरसहित पाण्डवहरू र महारानी द्रौपदीसमेतलाई ज्ञानगुनका कुराहरू भनेर पथप्रदर्शन गरेको कथा महाभारतमा पाइन्छ। त्यसो त अष्ट चिरञ्जीवीमध्ये सृष्टिको अन्त्य हुँदाको प्रलय र प्रलय पछिको नयाँ सृष्टिको आदिकालको संक्रमणमा देखिने मध्ये स्वयं नारायणबाहेक महामुनि मार्कण्डेयमात्र हुन् भनेर पुराणहरूले व्याख्या गरेका छन्। तर पुराणहरूमा पनि महामुनिका रुपमा परिचित तथा अष्टचिरञ्जीवीमध्येका मार्कण्डेयको उत्पत्ति, जीवनचक्र र उनको चिरञ्जीवी हुने प्रक्रियामा फरकफरक धारणा पाइँदो रहेछ।

यतिचाहिँ पक्का हो, मार्कण्डेय ऋषि एक मेधावी …

पिंगाक्ष, विवोध, सुपुत्र र सुमुख चारओटा पक्षीहरूको जन्म कसरी भयो र यी कसरी भूत— वर्तमानका ज्ञाता र भविष्यद्रष्टा विद्वान भए? विद्वान पनि र कुन श्रेणीका ठहरिए भने वेदव्यासका प्रिय शिष्य जैमिनिसमेतलाई व्यासका व्याख्यामा लागेको सन्देहको समाधान गर्ने क्षमता र जैमिनिको मनमा उठेको सन्देहको गाँठो समेत फुकाउन सक्ने क्षमता देखिएको थियो। सर्वद्रष्टा चिरञ्जीवी महर्षि मार्कण्डेयले पत्याएका विद्वान थिए ती चार पक्षीहरू। एकातिर तिर्यकयोनि, अर्कोतिर परमात्माको ज्ञान र ध्यान। काम, क्रोध, लोभ, मोह र मात्सर्यभन्दा धेरै टाढा रहेर पनि सांसारिक अवस्थाको सम्पूर्ण ज्ञान राख्दै, मानवीय मूल्य र नैतिकताको व्याख्या गर्न सक्ने, महर्षि मार्कण्डेयलाई समेत ज्ञान प्रसारमा सहयोग गर्न सक्ने विद्वान चराहरूको जन्मका …

महाभारतको प्रसङ्गले एउटा कुरामा ध्यान जान्छ —पुराणहरूभन्दा पहिले महाभारतको रचना भयो होला कि पुराणहरूको? पुराणहरूमा जब जय नामको इतिहासको कुरा आउँछ, जुन जयलाई पछि महाभारतको कथाको रुपमा लिइएको छ। अहिलेसम्म प्राप्त, मननीय, संग्रहणीय र पठनीय सामग्रीको श्रेणीमा श्रीकृष्ण द्वैपायन व्यासले रचना गरेका महाभारत(१८ पर्व), पुराण( १८ महापुराण र १८ उपपुराण) र चारओटा वेदहरू( ऋग्वेद, सामवेद, यजुर्वेद र अथर्ववेद)को आधुनिक तरिकाले व्यवस्थापन गरेको पाइन्छ। महर्षि व्यासले आफ्ना छोरा शुकदेवबाहेकका चारओटा शिष्यहरू ऋषि पैललाई ऋग्वेदको, ऋषि जैमिनिलाई सामवेदको, ऋषि वैशम्पायनलाई यजुर्वेदको र ऋषि सुमन्तुलाई अथर्ववेदको प्रचार, प्रसार र गूढार्थहरूको व्याख्या गर्ने जिम्मा दिएका थिए। अनि रचना गरिएका महापुराणहरूको क्रममा श्रीमद्भागवतसहित अठार पुराणहरू …

भूमिकाः महाभारत कालका प्रख्यात ऋषि कणिकले  त्यतिबेला राजा वा अहिलेका सन्दर्भमा शासक र शासनका अनेकन गुणका बारेमा चर्चा गरेका छन्।  ऋषि कणिकको भनाईमा “ऐश्वर्य चाहने राजाले ऐश्वर्य प्राप्त गर्नका लागि अवसर पर्दा शत्रुलाई पनि हात जोडोस्,  कसम खाओस्,  आश्वासन देओस्,  आवश्यक परे विश्वास दिलाउन खुट्टैमा ढोगोस्। उस्तै परेमा शत्रुको हितका लागि भनेर रोओस् ,  आँसु खसालोस् र शत्रु रोएको देखेमा उसको आँसु पनि पुछोस्। जबसम्म शत्रु आफ्नो अनुकूल हुँदैन,  उसलाई काँधमा बोकेर भने पनि खुसी पारोस् तर ऐश्वर्य प्राप्त हुन्छ, आफ्नो स्वार्थ पूरा हुन्छ,  काँधमा बोकेको घैँटो ढुङ्गामा बजारेर फुटाएझैँ शत्रुलाई समाप्त पारोस्।”  यी सबै चरित्र आधुनिक नेपालका कुनचाहिँ …