साहित्य/कला/संस्कृति

नेपाली इतिहास, सभ्यता र समाज निर्माणमा पालि भाषाको कुनै सम्बन्ध नरहेको बुझाइ नेपालका थुप्रै अध्येताहरूमा पाइन्छ। संभवत: यही भएर अध्येताहरूको ध्यान यतातिर कहिल्यै गएको पाइएन। यो प्राचीन भारतमा बोलिने एक प्रमुख जनभाषा हो। गौतम बुद्ध (ईपू ५६३–४८३) ले यसै भाषालाई माध्यम भाषाको रूपमा उपयोग गरी उपदेश दिनुका साथै प्रारम्भिक बौद्ध साहित्यको लेखन पनि यही भाषामा गरेको देखिन्छ। कतिपय भाषाको विकासमा यसको पनि प्रभाव रहने संभावनालाई नकार्न सकिँदैन। अध्ययनका लागि यो महत्त्वपूण पाटो हो भन्ने कुरा बिर्सनु मनासिब हुँदैन।

मानव सभ्यताको इतिहासमा गौतम बुद्धको सन्दर्भ पौराणिक नभएर एउटा ऐतिहासिक पाटो भएको कुरामा असहमति जनाउने अवस्था छैन। यसैगरी उनको जन्मस्थल लुम्बिनी वर्तमान …

रङ्गीन चित्रहरूसहित ४६० पृष्ठको पुस्तक ‘प्रतिनिधि नेपाली कलाकार’ २०७८ साल लाग्दै गर्दा प्रकाशन भयो। यो पुस्तक लेखनमा मैले निकै समय खर्चिएको छु र दु:ख पनि त्यत्तिकै पाएको छु। सर्वप्रथमत: यो पुस्तक छापिनु नै ठूलो कुरा थियो। झन्डै एक दशकको प्रसव पीडापछि बल्लतल्ल छापियो। २०७० सालमै छापिनुपर्ने लगभग ७०० पृष्ठको यो पुस्तक प्रेसमा पुगेर बेखर बेवारिसे बन्न पुग्यो। पुनर्लेखन गरी लकडाउन–निषेधाज्ञाको त्राहिमाम जीवन र मरणको दोसाँधे समयलाई छिचोल्दै तयार भएर थप ९०० पृष्ठको बन्यो।
यसबीच कति अग्रज कलाकारहरूको निधन भयो। बाँचेकाहरूको लिखित परिचयात्मक विवरणलाई ‘अपडेट’ गर्नुको झमेला पनि झर्को लाग्दै थियो। कतिसम्म भने कति कलाकार आफूले जति काम गरे पनि चिनिएन …

राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्रको स्थापना भइसकेपछि पनि पुन: राजतन्त्र नै फर्काउन भइरहेको कसरतलाई नजरअन्दाज गर्न मिल्दैन। राजतन्त्रवादीहरूको एउटा जिकिर छ, धर्म, संस्कृति र परम्परा बचाउने हो भने राजतन्त्र नै चाहिन्छ। यसरी नै एक तप्काका हिन्दू धर्मावलम्बीहरू हिन्दू धर्मको संरक्षक राजा हुन्छन्, राजा विष्णुको अवतार हुन् र राजतन्त्र मासिएपछि हिन्दू धर्ममा खतरा आइपर्छ भन्ने मान्यता राख्छन्। नेपाललाई हिन्दू राज्य बनाउन चाहनेहरू पनि यसका लागि राजतन्त्र नै चाहिने मनसाय राख्छन्। मान्यता एक ठाउँमा छ तर तथ्यले ती मान्यताहरूको समर्थन गर्दैन। तथ्यमा आधारित विचार निर्माण भए मात्रै समाजलाई अगाडि बढाउन सक्छ।
विधानत: नेपाल हिन्दू राज्य भएको २०१९ सालदेखि हो, त्यो पनि गणतन्त्रको स्थापनासँगै …

‘चक्रसंवर’ चित्र बौद्ध धर्म मान्नेहरूले तन्त्र विद्या अभ्यासका लागि अति आवश्यक चित्र हो। यसमा बज्रबाराही र संवरको संयोजन भएपछि एउटा चक्र पूरा हुन्छ जसलाई ‘चक्रसंवर’ भनिन्छ। वास्तवमा चक्रसंवरको अर्थ सहनशीलताको मण्डल हो। बज्रबाराही र संवरको संयोजन भएर चक्रसंवर हुन्छ। चक्रसंवरको दर्शन भन्नु ज्ञान र आनन्दको चक्रमा रमाउने प्रयत्न हो। जसले यो चित्र बुझेका छैनन्, उनीहरूले यसलाई यौनसँग जोडेर गलत व्याख्या गर्ने डरले यो लामो समय गुह्य चित्रका रूपमा रह्यो। हुन सक्छ यही सम्भावित भयले यो चित्र गोप्य रहँदै आएको थियो।

यद्यपि समयले फड्को मारिसकेको छ। अझै पनि यस्ता चित्रहरू गोप्य रूपमै राखिराख्ने हो भने ती कला कुनै पनि दिन हराएर, …

हिजोआज असुर शब्दको सबैलाई थाहा भएको सामान्य अर्थ दैत्य, दानव वा राक्षस हो। हुन्दु धर्मका धार्मिक ग्रन्थहरूमा देवता र असुरहरू एकअर्काका वैरी हुन् भन्ने प्रसङ्ग जोडिएको पाइन्छ। आजकल त सुरहरू आर्य र असुरहरू अनार्य वा राईलिम्बु वा मङ्गोलियन परिवारका जाति हुन् भन्नेसम्मको भ्रम छ। हिन्दु धर्ममा जन्मका आधारमा वर्ण व्यवस्था हुने परम्परा स्थापित गराउन वेदको गलत व्याख्या गर्ने परम्परा नै बसेको छ।

वर्ण व्यवस्था र जाति व्यवस्था फरक कुरा हुन्। वैदिक वर्ण व्यवस्था गुण र कर्मको विशिष्टीकरणसँग सम्बन्धित हो। वैदिक ग्रन्थमा वर्ण रङ्गको अर्थमा पनि प्रयोग भएको छ। मानिसका सन्दर्भमा वर्णको समानान्तर शब्द वर्ग हुन सक्ला तर जाति हुन सक्दैन। …

राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारी जेठ १७ गते बाजुराको बडिमालिका जाने क्रममा सुर्खेत उपत्यका पुगी वीरेन्द्रनगर नगरपालिका–९ लाटिकोइलीस्थित काँक्रेविहारको अवलोकन गर्नपुग्नुभयो। आजभोलि यो एक पर्यटकीय स्थलको रूपमा विकसित र चर्चित भएको छ। पूर्व–पश्चिम लाम्चो परेको डाँडाको पश्चिमी थुम्कोमा छरपस्टिएका पुरातात्विक अवशेषहरू जम्मा गरेर मन्दिरको पुनर्निर्माण गरिएको छ। सर्वसाधारणदेखि बौद्धिक वर्ग पनि यो निर्माणकार्य भएबाट खुसी देखिन्छन् तर यसलाई पुरातत्वको दृष्टिकोणबाट पर्गेल्ने काम खासै भएको पाइएन। यो पुरातात्विक महत्वको क्षेत्र हो र यसलाई पुरातत्वको दृष्टिकोणबाट हेर्ने कुरामा चुक्नु धेरै कुरा गुमाउनु हो। यसतर्फ खासै चर्चा नहुनुले नेपालमा पुरातत्व विज्ञान कति उपेक्षित रहेछ भन्ने दर्शाउँछ। साथै, पुरातत्व विज्ञानका क्षेत्रमा अध्ययन अनुसन्धान गर्ने वर्गले पनि …