साहित्य/कला/संस्कृति

गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल सञ्चालनमा आएपछि लुम्बिनीको भ्रमणमा आउने पर्यटकको संख्या ह्वात्तै बढ्ने नेपाली बुझाइले फेल खाएको छ। यो विमानस्थलको प्रयोजन लुम्बिनी आउने धार्मिक पर्यटकसँग मात्र सीमित त होइन तर यसको प्रमुख लक्ष्य भने धार्मिक पर्यटक नै रहेको पाइन्छ। यस अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलका सम्बन्धमा भएका कागजात तथा विचारविमर्शहरूले यो कुराको पुष्टि गर्दछ। यसरी नै प्रचार गरिँदै आएको वर्षौवर्ष भइसक्यो पनि तर बौद्ध स्थलको भ्रमणमा आउने पर्यटकहरू मात्रै होइन, अन्यका लागि पनि यो विमानस्थल अपेक्षा गरिएजस्तो उपयोगमा आउन सकिरहेको छैन।
विमानस्थलको उद्घाटनका बेला दैनिक दशदेखि पन्ध्र वटासम्म उडान भर्ने अपेक्षा राखिएको थियो तर उद्घाटनको छ महिना बितिसक्दासमेत हप्तामा बल्ल एउटा उडान भरेर …

सुमधुर कलाकारी अनुभूतिहरू बाँड्दै कलाकार बुद्धि गुरुङका चित्रकला सतत् सिर्जनामा उचाइ अवतरणको उपलब्धिमा छन्। उहाँको यात्रा एकोहोरो कलाकर्मको व्यस्तताबाट अहिले प्राज्ञको कुर्सीमा पुगेर मोडिएको छ। आज पछाडि फर्किएर हेर्दै उहाँ आफूलाई आफैंले आत्म मूल्याङ्कन पनि गर्दै हुनुहुन्छ। लामो कलायात्राको अविरल हिँडाइपछि उहाँ विश्रामका साथ परम्परागत शिल्पकलाको संरक्षण, प्रवर्द्धन आदिको जिम्मेवारी बोझमा पनि हुनुहुन्छ। यो बोझभन्दा पनि आफूले गर्नुपर्ने कलाविकासको एक अवसरसमेत भएको कुरालाई उहाँले सगर्व मनन गर्नुभएको छ।

वि.सं. २०१५ सालमा अर्मलाकोट, कास्कीमा जन्मनुभएका गुरुङ सानैदेखि दु:ख र सुखसँग साक्षात्कार हुनुभयो। जिन्दगीलाई त्यतिबेलै बुझ्नुभएका उहाँका जीवन–सङ्घर्षका पलहरू प्राय: पीडादायी थिए। तिनै पललाई प्रेरणाका रूपमा लिएर उहाँले जीवन्त जीवनको बाटो समाउनुभयो। …

हिलो बाटोमा एक ऋषि लम्पसार परेर बुद्धलाई हिँड्न सहज बनाइरहेको दृश्य समेटिएको चित्रकला बौद्ध समाजमा निकै प्रचलित छ। यो चित्र देखेर कसैकसैको मनमा यस्तो कुरा खेल्न सक्छ, बुद्ध पनि कस्ता रहेछन्, कोही भक्त लम्पसार परे भनेर तिनैमाथि टेकेर हिड्न हुन्छ ?
कसैलाई यो पनि लाग्नसक्छ, उनी लुम्बिनीमा जन्मेका गौतम हुन्। उनका अगाडि लम्पसार पर्दै गरेका ऋषि कुनै अर्कै धर्मका हुन् र आफ्नो धर्म मन नपरेर बुद्धको शरणमा आएका हुन्। गौतम बुद्धको महिमा मण्डन र अन्य धर्मको मानमर्दन गर्नका लागि यो चित्रकलाको सिर्जना गरेको भन्ने पनि कसैकसैलाई लाग्छ सक्छ। बौद्ध धर्म दर्शनको आधारभूत ज्ञानसँग सम्बन्धित यो चित्रकलालाई नबुझी बौद्ध परम्पराको ज्ञान …

हिजोआज असुर शब्दको सबैलाई थाहा भएको सामान्य अर्थ दैत्य, दानव वा राक्षस हो। हुन्दु धर्मका धार्मिक ग्रन्थहरूमा देवता र असुरहरू एकअर्काका वैरी हुन् भन्ने प्रसङ्ग जोडिएको पाइन्छ। आजकल त सुरहरू आर्य र असुरहरू अनार्य वा राईलिम्बु वा मङ्गोलियन परिवारका जाति हुन् भन्नेसम्मको भ्रम छ। हिन्दु धर्ममा जन्मका आधारमा वर्ण व्यवस्था हुने परम्परा स्थापित गराउन वेदको गलत व्याख्या गर्ने परम्परा नै बसेको छ।

वर्ण व्यवस्था र जाति व्यवस्था फरक कुरा हुन्। वैदिक वर्ण व्यवस्था गुण र कर्मको विशिष्टीकरणसँग सम्बन्धित हो। वैदिक ग्रन्थमा वर्ण रङ्गको अर्थमा पनि प्रयोग भएको छ। मानिसका सन्दर्भमा वर्णको समानान्तर शब्द वर्ग हुन सक्ला तर जाति हुन सक्दैन। …

देशभर तिहार अर्थात यमपञ्चकको रौनक छाएको छ। कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीदेखि कार्तिक शुक्ल द्वितीयासम्मका पाँच दिनलाई यमपञ्चक भन्ने गरिन्छ। विभिन्न धर्मग्रन्थमा उल्लेख भएअनुसार यमराजले आफ्नी बहिनी यमुनाका घरमा आतिथ्य ग्रहण गरेको हुनाले यी पाँच दिनलाई यमपञ्चक भनिएको हो। यमपञ्चकको  अन्तिम तथा यम पाँचौं दिनलाई भाइटीका अर्थात् भ्रातृद्वितीया भनिन्छ। यही दिन दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइको दीर्घायु, आरोग्यता, ऐश्वर्य, कीर्ति आदिको वृद्धिको कामना गर्दै भाइटीका लगाइदिने गर्छन्।

पछिल्लो समय तिहारको महत्व तथा रौनक देशमा मात्र होइन नेपालीहरू बसोवास गरिएका अरु देशहरूमा पनि उत्तिकै फैलँदै गएको देखिन्छ।  रोजगार र अध्ययनको सिलसिलामा विदेशमा रहेका नेपाली र स्थायी रूपमा विदेशमा बस्ने नेपालीले दशैँ पनि उल्लासका साथ मनाए भने …

मन के हो, यसलाई कसरी बुझ्ने वा बुझाउने भन्नेबारेमा धेरै ज्ञानी पुरुषले अनेक तरहले अर्थ्याउँदै आएका छन्। अनेक परिभाषा तयार गरिएका छन् तर आज पनि यो प्रश्न त्यत्तिकै प्रखर तवरले उभिएको छ। आजको चर्चा यही विषयमा केन्द्रित छ।

मनलाई संसारमा भएका प्राणीहरूको अनुभव, इच्छा, बोध, विचार, सङ्कल्प-विकल्प आदिलाई नियन्त्रण वा परिचालन गर्ने अन्त:करणको अंश वा वृत्ति मान्न सकिन्छ। साथै यसलाई नाक,कान, आँखा आदिमार्फत थाहा पाइने कुराबाट आफूलाई प्रभावित पार्ने आन्तरिक इन्द्रिय,अन्त:करण, चित्त, दिल, हृदय भनेर बुझ्दा पनि अन्यथा हुँदैन।

वास्तवमा मन भौतिक तर अभौतिक अवस्था हो। चित्त मनसहित सम्पूर्ण मानसिक वृत्तिहरू रोपिने, क्रियाशील हुने र अनन्त: हराउने ठाउँ हो भने …

विश्वका सबै भाषा–भाषिकामा उखानको विशिष्ट स्थान रहेको हुन्छ। नेपाली भाषामा पनि उखानको महत्वपूर्ण स्थान रहेको छ। बोलीचालीलाई चोटिलो बनाउन उखानको प्रचुर प्रयोग हुँदै आएको छ। उखान लोक जीवनसँग जोडिएको हुन्छ। यसलाई लोकसाहित्यको एउटा विधाको रुपमा पनि लिने गरिन्छ।

नेपाली समाजमा अनेक बान्कीका उखानहरू प्रचलित रहेका छन्। जातजाती, भाषाभाषी, प्रकृति, जीव, जनावर, हावा पानी अनेकसँग सम्बन्धित उखानहरू पाइन्छन्। यसैक्रममा कुकुरसँग जोडिएको उखानहरू पनि प्रशस्त प्रचलनमा रहेको छ। मानिस र कुकुरको सम्बन्ध कति प्रगाढ छ भन्ने कुरा नेपालमा प्रचलित उखानहरूबाट स्पष्ट हुन्छ। हुन त कुकुरलाई उखानमा हेय पात्रको रुपमा प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ। तर, नेपाली जनजीवनसँग अन्योन्यास्रित …