हरिविनोद अधिकारी

द्रौपदी अर्थात् पाँच नाथकी अनाथिनी—४

पाण्डवहरू किन खाण्डवप्रस्थ (खाण्डव वन) जानु परेको थियो ?अनि कसरी खाण्डवप्रस्थ इन्द्रप्रस्थ हुन पुगेको थियो ? अनि युधिष्ठिरलाई कसरी युवराजको पदवी दिएर हस्तिनापुरबाट सम्मानसाथ हटाइएको थियो ? किनभने युवराज भनेको राजाको उत्तराधिकारी हुनुपर्ने तर युवराजलाई किन राजाबाट टाढा टाढा पठाइयो ? अनि दृष्टिविहीन महाराज धृतराष्ट्रको उत्तराधिकारी को थियो ? या स्वयं धृतराष्ट्र आफूलाई कार्यवाहक महाराजका रूपमा मान्थे र पाण्डुको असली उत्तराधिकारीसँग तर्सन्थे र उसलाई आफू र आफ्ना भावी उत्तराधिकारीको आँखा सामुन्नेबाट सदाका लागि हटाउन चाहन्थे ?

महाभारतमा द्रौपदी स्वयंवरपछि बल्ल वसुदेव पुत्र वासुदेव कृष्णको प्रादुर्भाव हुन्छ। यसअघि धेरै घटना भएका हुन्छन् तर कृष्णको कतै प्रसङ्ग …

महाभारतको प्रसङ्गले एउटा कुरामा ध्यान जान्छ —पुराणहरूभन्दा पहिले महाभारतको रचना भयो होला कि पुराणहरूको? पुराणहरूमा जब जय नामको इतिहासको कुरा आउँछ, जुन जयलाई पछि महाभारतको कथाको रुपमा लिइएको छ। अहिलेसम्म प्राप्त, मननीय, संग्रहणीय र पठनीय सामग्रीको श्रेणीमा श्रीकृष्ण द्वैपायन व्यासले रचना गरेका महाभारत(१८ पर्व), पुराण( १८ महापुराण र १८ उपपुराण) र चारओटा वेदहरू( ऋग्वेद, सामवेद, यजुर्वेद र अथर्ववेद)को आधुनिक तरिकाले व्यवस्थापन गरेको पाइन्छ। महर्षि व्यासले आफ्ना छोरा शुकदेवबाहेकका चारओटा शिष्यहरू ऋषि पैललाई ऋग्वेदको, ऋषि जैमिनिलाई सामवेदको, ऋषि वैशम्पायनलाई यजुर्वेदको र ऋषि सुमन्तुलाई अथर्ववेदको प्रचार, प्रसार र गूढार्थहरूको व्याख्या गर्ने जिम्मा दिएका थिए। अनि रचना गरिएका महापुराणहरूको क्रममा श्रीमद्भागवतसहित अठार पुराणहरू …

महाभारतकालीन हस्तिनापुर, जसलाई भारतको रूपमा महाराज्यको स्थान दिइएको थियो र हस्तिनापुरमा सङ्घीय राज्यको राजधानी राखेर कुरुवंशी राजाहरूले शासन गरिरहेका थिए। हजारौँ राज्यहरूको सञ्जाल र हजारौँ राजाहरूको शासन थियो, जसलाई गणराज्यको रूपमा मान्यता दिइएको थियो। सबै अधीनस्थ गणराज्यहरूको कर्तव्य पालना तोकिएको थियो। कुरुवंशका शत्रुहरू पनि थिए जसका राज्यहरू हस्तिनापुरमा समाहित गरिएका थिए। ती राजाहरू अन्य देशमा बसेर, शरणागत भई आफ्नो राज्य फिर्ता लिने दाउमा सधैँ हुन्थे। अधीनस्थ राज्यहरू, गणराज्यहरूमा आपसमा कुनै मनमुटाब नहोस्,गणराज्यहरूको झगडाका कारणले राज्यहरू नासिँदै जान नसकुन् भन्नेमा चक्रवर्ती कुरुवंशी राजाको ध्याउन्न रहन्थ्यो। शान्तिपर्वको अध्याय १०७ मा गणतन्त्र राज्यको वर्णन र ती गणराज्यहरूप्रति सङ्घको नीतिका बारेमा भनिएको छ।

युधिष्ठिरले …

महाभारतले हाम्रो आजभन्दा पाँच हजार वर्ष अघिको समाजको जानकारी दिन्छ। महाभारतकालीन समाजका बारेमा जानकारी लिनका लागि सबैभन्दा असल माध्यम नै महाभारत ग्रन्थको अध्ययन,मनन र त्यस बेलाको व्यावहारिक अवस्थाको जानकारी लिने उपाय हो। महाभारतमा कालखण्ड र विषयका आधारमा पर्वहरूको विभाजन गरिएको छ र पर्वहरूभित्र पनि विभिन्न उपपर्वहरू जोडिएका छन्। विभिन्न समयका भाष्यलाई कतिपय अवस्थामा गीताको नाम दिइएको छ र सबैभन्दा प्रख्यातचाहिँ महाभारतको युद्ध थालनी हुने बेलामा अर्जुनमा देखिएको विषादलाई कर्मप्रतिको मोह जगाएर युद्धरत हुनका लागि भनिएको विभिन्न विचारहरू नै, विश्व ब्रह्माण्डको जानकारी दिएको प्रसङ्ग नै श्रीमद्भागवत गीताको नामले प्रसिद्ध भएको हो।

जब भीष्म पितामह आफ्नै सुझावले आफूलाई कसरी पराजित गर्न सकिन्छ …

कालको बारेमा काल महिमा भन्ने कवितामा कवि शिरोमणि लेखनाथ पौडेलले भन्नु भएको छ —आयो टप्प टिप्यो लग्यो मिति पुग्यो टारेर टर्दैन त्यो। थुप्रोमा उधिनी मिठो र नमिठो छानेर खाँदैन त्यो। अर्थात् मृत्यु हुने बेला टारेर टर्दैन। समयभन्दा पहिले पनि आउँदैन र आएपछि नलगी पनि सक्दैन। मृत्यु अपरिहार्य छ, यो मृत्यु लोकमा एक पटक आएपछि जानु नै पर्छ। त्यति मात्र होइन, स्वयं कालको पनि काललाई टार्न सक्दैन भन्ने छ। ब्रह्माजीको पनि समय तोकिएको छ। ब्रह्माण्डमा देखिएका तारा, सूर्य, चन्द्रमा, पृथ्वी तथा सबै ग्रह, देवी देवता सबैको एउटा समय तोकिएको हुन्छ भन्ने शास्त्रमा वर्णित छ। अर्थात् संसारमा नित्य केही छैन, अनित्य छ। …