साहित्य/कला/संस्कृति

आधुनिक नेपाली कलालाई उचाइमा पुर्‍याउने केही सीमित कलाकारमध्ये वरिष्ठ कलाकार शशीविक्रम शाहको नाम अग्रपङ्क्तिमा आउँछ। उहाँ समसामयिक नेपाली कलाजगत्‌मा अति सशक्त हस्ताक्षर हुनुहुन्छ। ‘घोडाचित्र’ अनि ‘शशी शाह’ एकअर्काका पर्यायवाची हुन् भनेमा अतिशयोक्ति नहोला। विगत तीन दशकदेखि उहाँको मूल चित्र–पात्र घोडा नै रहिआएको छ। उहाँका कुनै घोडाहरू वेगवान् समयको गतिसँगै दौडिरहेका हुन्छन्। कुनै घोडाहरू अहङ्कारले मात्तिएर हिनहिनाइरहेका हुन्छन्। कुनै घोडाहरू वर्तमानदेखि आतङ्कित भएर त्राहिमाम भइरहेका हुन्छन्। कुनै घोडाहरू विसङ्गति र बेथिति विरुद्ध विद्रोह र आक्रोश पोख्दै बुर्कुसी मारिरहेका हुन्छन्। कुनै घोडाहरू अनन्त सङ्घर्षदेखि थकित र गलित भएर सुस्ताइरहेका हुन्छन्।

उहाँ स्वयम्‌का व्याख्यानुसार यी घोडाहरू समय र समाजका प्रतिनिधि पात्र हुन्। उहाँ …

मध्य तथा सुदूर पश्चिम नेपालको दाङ, बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर र सुर्खेत जिल्लाका आदिबासी थारू समुदायले थारू लोकचित्रकला अर्थात् ‘अष्टिम्की’ चित्रकला र ‘सख्या’ बनाउने गर्छन्। यसरी बनाइने र पाइने थारू चित्रकला र हस्तकलाका सिर्जनाहरू स्थानीय लोकजीवनका परम्परागत लोककलाका साक्षी सिर्जना हुन् । यी चित्र तथा मूर्तिहरूले थारू समाज र संस्कृतिमा कलाको के कति महत्व रहेछ र तिनको प्रयोग र प्रचलनका बारेमा पनि थप जानकारी हासिल गर्न सकिन्छ । उनीहरूका यी कलाले स्थानीय जीवन र प्रकृति तथा समाज र प्राचीन संस्कृतिको पनि चित्रात्मक अभिव्यक्ति दिँदै आइरहेको पाउन सकिन्छ ।

वास्तवमा यी कला स्थानीय जीवनका शाश्वत सिर्जना हुन् । यी कला स्थानीय …

अचानक आज मालतीसँग जम्काभेट भयो नेपालगञ्ज अस्पतालमा । तीस वर्षअघि बर्दियाको कोठियाघाटमा उसलाई पहिलो पटक भेट्दा म जति उत्तेजित थिएँ, त्यसको ठीक विपरीत आज उसलाई देख्दा म शिथिल भएको छु, मेरो सम्पूर्ण शरीर गलेको छ । तीन दशकअघि ऊसँग बिताएका क्षण अहिले मेरो मानसपटलमा एक–एक गरी दोहोरिन थालेका छन् । त्यसैले म बेचैन भएको छु, आत्मग्लानीले छट्पटिएको छु ।

यो उही मालती हो जसको कुमारीत्व तीस वर्षअघि मैले नै पहिलोपटक भङ्ग गरिदिएको थिएँ कोठियाघाट किनारको झोपडी बस्तीमा । त्यतिखेर ऊ भरखर नवयौवनमा प्रवेश गरेकी थिई । उसलाई यौन क्रियाकलापबारे केही जानकारी थिएन। त्यसैले म अर्थात् उसको यौवनको बोहनी गर्ने पहिलो …

संस्कृतिको विकास स्थानीय जनसमुदायको आस्था, विश्वास, भूगोल, सामाजिक संरचना र उपलब्ध सामग्रीको आधारमा हुन्छ। संस्कृति मानिसले अभ्यास गरिआएका परम्पराको परिस्कृत स्वरूप हो।

संस्कृति संरक्षणका खातिर हामीले पनि केही अभ्यास गर्दै आएका छौं। जस्तो: दशैंका लागि तिब्बतबाट भेडा र च्याङ्ग्रा झार्ने गरिन्छ। तिहारका लागि चाहिने फलफूल तथा फूलको माला भारत लगायत अन्य देशबाट आयात गरिन्छ। दीपावली गर्न दियोलगायत अन्य झिलिमिली बत्तीहरू चीनबाट आयात गरिन्छन्। चाड नेपाली तर त्यो मनाउन आवश्यक सामग्री भने विदेशी– यो कति विरोधाभासपूर्ण छ। यसलाई आर्थिक र सांस्कृतिक पाटोबाट केलाउनु जरुरी छ।

नेपालमा भौगोलिक बनावटमा मात्रै विविधता छैन, जातीय संरचनामा पनि उत्तिकै विविधता पाइन्छ। यसको अर्थ हो– सामाजिक …

संस्कृति भनेको समाजको सोच, विचार, काम गर्ने प्रकृति आदिमा निहित हुन्छ। प्रकृतिको मूल अवस्थाबाट संस्कार गरिएको मानवीय व्यवहार संस्कृति हो भने प्रकृतिलाई अपचलन गरिएको वा विचलित भएपछिको स्थितिलाई विकृति भनिन्छ।

संस्कृति भनेको प्राकृतिक वस्तु होइन। यो त सिक्ने वा आर्जन गर्ने वस्तु हो। संस्कृतिमा मानिसले जन्म वा वंशानुगत रूपमा प्राप्त हुने निश्चित व्यवहारहरू हुन्छन् भने व्यक्तिले आफ्ना पूर्वजहरूबाट सामाजिक व्यवहारहरू उत्तराधिकारका रुपमा प्राप्त गर्दछ। सांस्कृतिक सम्पदा भनेको विगतका पुस्ताहरूबाट विरासतमा प्राप्त समाजको मूर्त र अमूर्त सम्पदा हो। संस्कृतिमा मूर्त वा भौतिक र अमूर्त वा गैरभौतिक गरी दुईवटा छुट्टाछुट्टै विभागहरू हुन्छन्।

मूर्त संस्कृति

सांस्कृतिक सम्पदाका मूर्त संस्कृति जस्तै भवनहरू, स्मारकहरू, सामाजिक …

लामाले प्रहरीलाई सुरुदेखि दिइरहेको बयान एउटै छ, भीडमा पछाडिबाट ठेल्दा एक पल्ट मात्रै नायिकाको शरीरमा छुन पुगेको हो तर नायिकाका अनुसार छुने काम बारम्बार भइरहेको थियो। अर्थात्, अघि खराब स्पर्श गर्ने अरु नै कोही थिए र पछि थप्पड पाउनेमा लामा परेका हुन्।

काठमाडौंको एउटा सिनेमा हलमा प्रदर्शन भइरहेको नेपाली चलचित्रकी नायिकाले दर्शकका रूपमा आएका एक लामाको गालामा थप्पड हानेको, माफी मगाएको र प्रहरी हिरासतमा पुर्‍याएको घटना फगत एउटा घटना मात्रै नभएर सार्वजनिक सरोकारको विषय बन्यो। बौद्ध भिक्षुले लगाउने रातो चीवर लगाएका किशोर बयका लामाको गालामा थप्पड हान्नु गम्भीर कुरा हो भने त्यो भन्दा गम्भीर र सम्वेदनशील कुरा लामाले नायिकाको शरीरमा …